Op haar dertiende koningin van Frankrijk
Eleonora (geboren ca. 1122/24) was de erfdochter van een van Frankrijks rijkste gebieden: Aquitanië, in het zuidwesten, en het graafschap Poitou dat ten noorden van Aquitanië ligt.
Eleonora’s rijkdom maakte haar tot een zeer aantrekkelijke huwelijkspartner voor de toekomstige koning van Frankrijk, Lodewijk VII. Het stel trouwde in 1137 toen Eleonora ongeveer 13 jaar oud was. Enkele weken later werden ze ingehuldigd als koning en koningin van Frankrijk.
Een gelukkig huwelijk was het niet. Eleonora was opgevoed aan het luxueuze, levenslustige en cultuurminnende hof van Poitiers (in Poitou). Haar grootvader, Willem I, stond bekend als ‘de troubadour’ en vermaakte zijn hof met seksueel getinte liederen.
Lodewijk was in een klooster opgevoed door monniken. Hij trok zich het liefste terug in gebed. Over vrouwen was hem in het klooster weinig goeds bijgebracht: ze zouden zondig zijn, een ‘valstrik van de duivel’.
Met Lodewijk VII op kruistocht
Van 1147 tot 1149 volgde Eleonora haar echtgenoot tijdens de Tweede Kruistocht naar Antiochië, een christelijk koninkrijkje in wat nu Syrië is. Die kruistocht werd geen succes. Het gezelschap leed onder aanvallen door Turken en werd ook geplaagd door verdeeldheid onder de christelijke vorsten die bij de operatie betrokken waren.
Uit KB, KW 76 F 5
De kroniekschrijvers uit die tijd hadden wel een verklaring voor de mislukking: de aanwezigheid van Eleonora. Die zou in Antiochië een incestueuze relatie hebben gehad met haar oom Raymond, die daar koning was. Lodewijk VII moest haar met harde hand wegslepen uit Antiochië. Ook ging er een verhaal dat Eleonora met ontblote borsten en als een man op een paard gezeten een leger amazones had aangevoerd in de strijd.
Wat er waar was van deze verhalen zullen we nooit weten. Maar het zal geen toeval zijn dat de ook de kroniekschrijvers in de twaalfde eeuw door de Kerk waren opgeleid.
Scheiding van Lodewijk
In 1151 ontmoette Eleonora Hendrik, zoon van de graaf van Anjou, een van Lodewijks machtigste leenmannen. Formeel was Hendrik ondergeschikt aan koning Lodewijk, maar in de praktijk lagen de verhoudingen ingewikkelder. Wie het rijkst was, kon de meeste steun en invloed kopen.
Hendrik was een man van de wereld, levenslustig en ontwikkeld. Van zijn vader zou hij Normandië en Anjou erven, en via zijn moeder maakte hij aanspraken op de Engelse troon. Eleonora besloot om haar huwelijk met Lodewijk door de paus nietig te laten verklaren. Voor een vrouw was dat beslist een ongebruikelijke stap.
Bij de scheiding kreeg Eleonora haar eigen gebieden, Aquitanië en Poitou, terug. Dat maakte haar wederom tot een zeer begerenswaardige huwelijkspartner. Ze verliet Parijs en het verhaal gaat dat ze tijdens haar reis naar Poitiers twee keer een aanval moest afslaan van edelen die haar wilden schaken en tot een huwelijk dwingen.
Huwelijk met Hendrik II en koningin van Engeland
In mei 1152 trouwden Hendrik en Eleonora in Eleonora’s thuisstad Poitiers. Hendrik was 16, Eleonora 28.
Enkele maanden na het huwelijk stierf koning Steven van Engeland en werden Hendrik II en Eleonora gekroond tot koning en koningin van Engeland. De Engelse koning had nu ook zeggenschap over meer dan de helft van wat wij Frankrijk noemen (Aquitanië, Anjou, Normandië). Dat was vragen om gewapende conflicten met Lodewijk, die zijn eigen macht wilde uitbreiden.
Duobaan in een onbestuurbaar groot rijk
Hendrik II bestuurde een rijk dat van de Schotse grens tot aan de Pyreneeën liep. Omdat de communicatielijnen in die tijd gebrekkig waren, was dat een hele toer. Van centraal gezag was nauwelijks sprake. Plaatselijke hertogen en graven lieten geen kans voorbijgaan om hun eigen gebied of macht uit te breiden. Om nog maar te zwijgen van bedreigingen van buiten.
Om zijn gebieden te kunnen besturen, reisde Hendrik I voortdurend rond om brandjes te blussen en recht te spreken. Zijn tempo was voor zijn gevolg nauwelijks bij te houden. Ook Eleonora liet zich niet onbetuigd. Als Hendrik in Engeland was, reisde zij rond in de Franse gebieden en vice versa. Als een soort regentes sprak ook Eleonora recht, verleende zij privileges aan steden en kloosters, en strooide zij met giften en schenkingen om steun voor Hendrik te verwerven.
De echtelieden ontmoetten elkaar met Pasen en/of Kerstmis. Dan werd in een van de hoofdsteden aan het hof een luxueuze feestweek georganiseerd, met zang en dans en uitgebreide feestmaaltijden.
Intussen deed Eleonora haar biologische plicht als koningin: ze baarde Hendrik acht kinderen, vijf zoons en drie dochters. Twee van die zoons zouden na Hendrik koning van Engeland worden: Richard Leeuwenhart en Jan zonder Land.
De moord op Thomas Becket
Een zwarte dag uit de regeringsperiode van Hendrik II was de moord op de aartsbisschop van Canterbury, Thomas Becket, in 1170. Ooit was Becket Hendriks steun en toeverlaat geweest, maar na zijn benoeming in Canterbury begon hij zich te verzetten tegen pogingen van Hendrik om de Kerk te onderwerpen aan de macht van de koning.
Op 29 december 1170 bestormden vier ridders het altaar van de kathedraal en vermoordden Becket ter plekke. Hoewel Hendrik op dat moment in Normandië was, twijfelde niemand eraan dat Hendrik de opdracht tot de moord had gegeven. En men vermoedde dat Eleonora er ook bij betrokken was geweest
De moord op Becket is in talloze handschriften verbeeld:
Tot in het klooster van Egmond in Holland werd er schande gesproken van de moord, zo kunnen we lezen in de Annalen van Egmond.
In 1173 werd Becket heilig verklaard. Hendrik trok (letterlijk) het boetekleed aan en liet zich geselen door monniken van Canterbury, maar de schande van de moord zou altijd blijven kleven aan de namen van Hendrik en Eleonora.
Opstand tegen Hendrik, 15 jaar huisarrest
De relatie tussen Eleonora en Hendrik liep inmiddels spaak. Hendrik II hield er openlijk minaressen op na. Hij werd zelfs beschuldigd van een seksuele relatie met de verloofde van zijn zoon Richard, de zuster van de koning van Frankrijk. Belangrijker was misschien wel het feit dat Hendrik II zijn macht niet wilde delen met Eleonora of zijn zoons.
In een kapel gewijd aan St. Radegonde in Chinon is een muurschildering ontdekt waarvan men vermoedt dat het Hendrik II met zijn gezin is. Lang is aangenomen dat de middelste figuur die achterom kijkt Eleonora van Aquitanië is, maar het lijkt nu waarschijnlijker dat in het midden de jonge koning Hendrik is afgebeeld. Die was al gekroond tijdens het leven van zijn vader. Zo wilde Hendrik II voorkomen dat er na zijn dood een opvolgingsstrijd zou uitbreken. Die opzet mislukte omdat de jonge Hendrik eerder stierf dan zijn vader.
In 1173 kwam het tot een uitbarsting. Op initiatief van Eleonora óf gesteund door Eleonora kwamen Hendriks zoons tegen hem in opstand. De gewapende strijd die volgde liep uit op een overwinning voor Hendrik.
Hendrik liet Eleonora arresteren en gaf haar huisarrest in Engeland. Het grootste deel van haar inkomen werd afgenomen en ze had weinig bewegingsvrijheid. Deze situatie duurde 15 jaar. In juli 1189 overleed Hendrik. Zijn twee oudste zoons (Willem en Hendrik jr.) waren hem al voorgegaan. Zijn derde zoon, Richard Leeuwenhart, stelde zijn moeder direct in vrijheid. Zij was toen 65 jaar oud.
Richard was niet erg populair in Engeland, daarom ging Eleonora voor hem op campagne. Zij wist het gedaan te krijgen dat Richard in september werd gekroond.
bron: British Library, Royal 16 G VI f. 347v, veertiende eeuw
Eleonora’s reis naar Spanje, Italië, Sicilië
Snel na zijn kroning besloot Richard om op kruistocht te gaan naar het Heilige Land, een risicovolle onderneming voor een ongehuwde man zonder troonopvolger. Daarom reisde Eleonora over de Pyreneeën naar Navarra om voor Richard een bruid op te halen, Berengaria van Navarra. Ze leverde Berengaria af op Sicilië, waar Richards leger toen was.
Na deze ongetwijfeld zeer inspannende reis bracht Eleonora de winter van 1191 door op haar landgoed in Normandië, Bonneville-sur-Touques, in de buurt van het beroemde klooster van Fécamp dat nauwe banden had met de hertogen van Normandië. Misschien heeft ze rond die tijd het psalter laten maken dat nu in de KB ligt?
Maar van een rustige ‘pensionering’ was geen sprake. Voor Eleonora brak misschien wel de drukste en invloedrijkste tijd uit haar leven aan.
Koningin-regentes in Engeland
Terwijl Richard op kruistocht was, roerde zijn broer Jan zich in Engeland. Jan had de bijnaam ‘zonder Land’ gekregen, omdat Hendrik II hem weinig eigen gebieden had nagelaten. Uit de romans over Robin Hood kennen we het verhaal dat Jan de afwezigheid van Richard probeerde te gebruiken om diens troon te veroveren.
Eleonora liet een nieuw zegel maken toen ze koningin-regentes van Engeland was.
Richard Leeuwenhart stuurde zijn moeder en vertrouwelinge Eleonora naar Engeland om zijn belangen te behartigen. Hij liet weten dat Eleonora’s wil wet was en Eleonora kreeg de kans om haar bestuurlijke talenten te gebruiken. Ze sprak recht, verleende privileges en toonde haar vorstelijke vrijgevendheid. Uit deze tijd dateert haar laatste, koninklijke zegel.
Opvallend is dat de Engelse kroniekschrijvers, die eerder vooral melding hadden gemaakt van Eleonora’s vermeende seksuele escapades, nu positiever over haar begonnen te schrijven. Ze werd een wijs bestuurder genoemd. Uit deze tijd is een oorkonde overgeleverd waarin zij standaardisering afkondigt van maten en gewichten. Een andere oorkonde gaat over zeerecht.
Richard Leeuwenhart vrijgekocht
bron: British Library
Richard Leeuwenhart overleefde zijn kruistocht, maar viel onderweg naar huis in handen van de Oostenrijkse hertog Leopold. Die eiste een ongehoord hoog losgeld voor zijn vrijlating.
Uit deze periode zijn twee brieven overgeleverd, waarin Eleonora paus Celestinus smeekt om hulp bij haar pogingen om Richard vrij te krijgen. De brieven bleken aan dovemansoren gericht, want Celestinus stak geen vinger uit naar Richard.
Het kostte Eleonora bijna een jaar om het losgeld bij elkaar te krijgen. In februari 1194 reisde ze met het geld naar Keulen, waar zij werd verenigd met Richard.
Eleonora met pensioen?
Op 70-jarige leeftijd vestigde Eleonora zich in het klooster van Fontevraud. Ze werd geen non, maar had er een eigen huishouden. Ze had minstens één schrijver in dienst voor haar actieve correspondentie. Helaas is daarvan zeer weinig bewaard gebleven.
Eén van Eleonora’s manieren om invloed te blijven uitoefenen was haar huwelijkspolitiek. Ze zorgde ervoor dat haar dochters (en kleindochters) werden uitgehuwelijkt aan de belangrijkste vorstenhuizen van Europa. Mathilde trouwde met de hertog van Saksen, Eleonora met de koning van Castilië en Joanna met de koning van Sicilië.
Op campagne voor Jan zonder Land
Nog één keer zou Eleonora terugkeren op het politieke toneel van Europa. In 1199 stierf Richard Leeuwenhart. Hij was Eleonora’s lievelingszoon en in de loop der jaren had zij steeds partij voor Richard getrokken in zijn conflicten met broer Jan. Maar nu zette zij zich volop in om Jan gekroond te krijgen en de andere troonpretendent, haar kleinzoon Arthur van Bretagne, te verslaan.
Op 76-jarige leeftijd ondernam ze in 1200 nog een reis naar Castilië, waar ze haar kleindochter Blanche selecteerde voor een huwelijk met de Franse troonopvolger, de latere Lodewijk VIII.
Daarna viel het stil rond Eleonora. Uit 1201 zijn nog twee brieven overgeleverd, waarvan één aan haar zoon Jan. Op 1 april 1204 stierf ze in het klooster Fontevraud. De tekeningen voor haar grafmonument lagen al klaar. Die had ze laten maken toen ze eerst Hendrik II en later Richard Leeuwenhart in Fontevraud had laten begraven.
Eleonora is liggend afgebeeld, met een boek in haar hand. Zou dat het psalter zijn dat nu in de KB berust?
Ieder tijdperk zijn eigen Eleonora
Eleonora was een formidabele vrouw, zowel mentaal als fysiek. Daarover is iedereen het wel eens. Maar omdat er weinig originele documenten zijn, heeft ieder tijdperk zo zijn eigen Eleonora gecreëerd in verhalen, boeken en films.
De kroniekschrijvers uit Eleonora’s eigen tijd hadden niet veel op met haar. Die waren gevormd door de Kerk die leerde dat vrouwen niet in staat waren rationele beslissingen te nemen, maar geregeerd werden door hun emoties en (seksuele) passies. Zelfs het falen van de Tweede Kruistocht werd toegeschreven aan Eleonora’s vermeende seksuele misdragingen.
In de twintigste eeuw omarmde het feminisme Eleonora als boegbeeld. Ook werd Eleonora’s betrokkenheid bij de ‘hoofse’ poëzie geïnterpreteerd als een poging om beschaving en fatsoen te brengen in een tijdperk dat gedomineerd werd door woest wapengekletter. Romans en films lieten de verbeelding los op de weinige feiten.
Het oordeel van de eenentwintigste eeuw moet nog gevormd worden. Recentelijk sprak een blog op internet over de strijd tussen Richard Leeuwenhart en Jan zonder Land als ‘the real Game of Thrones’.
Literatuur
- Pikkemaat, Guus, Eleonore van Aquitanië, 8ste druk, 2013, link inzien in KB - Zeer populair geschreven biografie.
- Swabey, ffiona, Eleanor of Aquitaine, courtly love, and the troubadours, 2004, link aanvragen - Met handzame chronologie van Eleonora’s leven, korte biografieën van de hoofdrolspelers en vertalingen van een aantal originele documenten.
- Turner, Ralph V., Eleanor of Aquitaine, 2009, link aanvragen - Een gedegen biografie.
- Meer titels over Eleonora in de KB