Dag van de Materialiteit

Op vrijdag 18 oktober organiseren de KB en het Nationaal Archief voor de tweede keer de Dag van de Materialiteit. Hier staan vragen centraal over het wat, voor wie en hoe van het ontsluiten van de materialiteit van boeken en papier. In lezingen, pitches, posterpresentaties en schouwen van objecten uit de collecties van de KB en het NA komt actueel onderzoek aan bod. Concrete kwesties rond het bestuderen en registreren van het materiaal worden besproken. Denk bijvoorbeeld aan: hoe leggen we watermerken in papier vast en sluiten we aan bij internationale databanken? En wat willen de verschillende gebruikers eigenlijk allemaal weten over het materiaal van boek en papier? 

9.00 uur: binnenkomst en ontvangst in de foyer bij de aula van de KB.
9.20 uur: welkom en korte introductie van de dag.

9.40 uur: Astrid Beckers
Materiaaltechnisch onderzoek in digitale collecties: de (on)mogelijkheden anno 2024
Collecties worden steeds vaker digitaal ontsloten én onderzocht. Maar de focus heeft lang gelegen op de inhoud van het boek. Nu materiaal en band steeds meer aandacht krijgen worden ook deze aspecten digitaal bekeken. Kan dat al vandaag de dag? Aan de hand van een recent onderzoek neemt Astrid ons mee langs enkele digitale collecties en kijkt vanuit het perspectief van de gebruiker naar wat er al mogelijk is.

10.05 uur: Thijs Porck 
Gefragmenteerd en verspreid in boekbanden over heel Europa: Een puzzelspeurtocht naar een 11e-eeuws psalterium met Oudengelse glossen
In de afgelopen 60 jaar doken fragmenten van hetzelfde 11e-eeuwse handschrift met Oudengelse glossen op in boekbanden door heel Europa: Cambridge, Haarlem, Sondershausen, Elbląg en, recent, Alkmaar. Hoe spelen materiële aspecten van die boekbanden een rol bij dit onderzoek en hoe zouden die kunnen helpen bij het vinden van meer fragmenten van dit handschrift?

10.30 uur: pauze.

11.00 uur: Margot Terpstra 
Digitalisering van de middeleeuwse handschriften van de KB
Dit jaar begint de KB met het digitaliseren van de collectie middeleeuwse handschriften (tot 1550). Omdat de handschriften behoren tot de meest waardevolle objecten van de KB, zullen ze eerst gecontroleerd worden. Voor elk van de 1.209 handschriften wordt een checklist opgezet die de conditie beschrijft en advies geeft voor hantering tijdens het digitaliseren. Handschriften die beschadigd zijn worden van te voren gerestaureerd. Tijdens deze presentatie wordt verder toegelicht hoe de voorbereiding voor dit digitaliseringsproject verloopt.

11.15 uur: Roos Kliphuis, Edith Greuter  
Dat spreekt boekdelen! De eerste stappen op weg naar digitale toegankelijkheid van de staalmeestersboeken (1690 – 1791) uit de collectie van Museum De Lakenhal
Museum De Lakenhal bewaart een unieke maar slecht toegankelijke bron over de Leidse lakenindustrie in de 17e en 18e eeuw. Om de inhoud van de staalmeestersboeken toegankelijk te maken voor onderzoek lijkt digitalisering een zinvolle optie. De zwaar vervormde verschijningsvorm en kwetsbare materiële staat van de collectie maakt dat zowel het digitaliseren zelf als de voorbereiding daarop complex is en verder onderzoek behoeft.

11.30 uur: vragen & discussie.
11.45 uur: schouwen in de KB en het NA (eerste ronde).
12.15 uur: lunch met posterpresentaties.
13.15-13.45 uur: schouwen in de KB en het NA (tweede ronde).
13.50-14.20 uur: schouwen in de KB en het NA (derde ronde).
14.20-14.30 uur: korte pauze/terug naar aula.

14.30 uur: Stefan Rutten 
De collectie Loeber – een kennismaking
Papierhistoricus Edo Loeber (1902-1988) heeft tijdens talloze reizen over de wereld een indrukwekkende verzameling aangelegd over de papiermakerij: Alleen de collectie watermerken telt al bijna 20.000 tekeningen. Daarnaast bevat de collectie ook duizenden foto’s, tekeningen en beschrijvingen van apparatuur en instrumenten, technieken, verpakkingen, scheikundige samenstellingen – wat al niet. En dan is er nog een 8-talig woordenboek van de papiermakerij. De collectie ontsluit de kunst van het papiermaken tot in detail, maar is tegelijkertijd problematisch. Door de omvang, diversiteit en complexiteit is ze erg moeilijk te benaderen en bevatten.

14.55 uur: Birgit Reissland 
Bijna identiek, maar toch uniek: Onderzoek naar een van 's werelds laatste volledig bewaard gebleven riemen papier uit de papierhistorische collectie van de KB
Wat op het eerste gezicht lijkt op een willekeurige stapel papier, blijkt wereldwijd een absolute zeldzaamheid: een complete, origineel verpakte riem papier van de firma G.J.W. Pannekoek, te Apeldoorn. Recent is het gelukt om zowel de papiermaker als de papiermolen te identificeren waar deze riem is vervaardigd. Door middel van fotografische documentatie van alle 481 vellen handgeschept papier is voor het eerst vastgesteld hoe de vellen binnen een riem van elkaar verschillen, wat unieke inzichten biedt in de werking van historische papiermolens. De resultaten zijn van cruciaal belang voor toekomstig papierhistorisch onderzoek.

15.20 uur: pauze.

15.45 uur: Aurora Belli 
The Watermarks Project
The Conservation and Science Department of the Rijksmuseum is currently working on the Watermarks Project. Employing low-energy X-ray radiography, the ongoing documentation campaign focuses on the most prestigious section of the museum’s drawings collection: Rembrandt, his pupils and other 17th century Dutch artists. Low-energy X-ray radiography is combined with imaging plates as it enables the visualization of the watermark without interference from unpigmented drawings or sketches. Within the project, not only high-resolution digital images of the watermark (when it is present) are taken, but the entire sheet of paper used for the drawing is captured, unveiling the chain and laid line structure.

16.00 uur: Marco Martens 
ReVerDi: Real Versus Digital
Wat kost een meter boekenplank jaarlijks aan energie in relatie tot diezelfde hoeveelheid ergens digitaal op een server? Dit wordt de komende 3 jaar onderzocht door de KB, de British Library en de Schweizerische Nationalbibliothek, elk samen met een universiteit. Het project beoogt van elkaar te leren en de totale duurzaamheid een boost te geven, wat tot een optimale digitaliseringsstrategie kan leiden.

16.15 uur: vragen & discussie.
16.30 uur: Paul van Capelleveen trakteert ons tot slot op een kort praatje.
16.45 uur: afsluiting, aansluitend borrel.

Bij de toegangsprijs van € 50 is thee, koffie, lunch en borrel inbegrepen. Aanmelden kan via de webwinkel. Inschrijving is pas definitief na betaling.

De dag wordt mede georganiseerd door de Nederlandse Boekhistorische Vereniging, het Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap, de Stichting Handboekbinden, de Stichting Papiergeschiedenis Nederland en het Nederlands Genootschap van Bibliofielen.