Veelgestelde vragen over arsenicum

Arsenicum, of arseen, is een stof die behoort tot de zogenoemde zware metalen. Arsenicum komt voor in de natuur en kan daardoor ook in eten zitten. In rijst of vis bijvoorbeeld. Vroeger werd arsenicum gebruikt in kleurstoffen. Vooral in groene verf. Als je veelvuldig en langdurig in aanraking komt met arsenicum, dan kan dit mogelijk schadelijk zijn voor je gezondheid. 

Ja. Arsenicum werd vanaf de middeleeuwen tot ongeveer halverwege de negentiende eeuw regelmatig gebruikt om de kleur groen te kunnen maken. In de eerste helft van de negentiende eeuw was het zogeheten Schweinfurtergroen (ook wel Parijsgroen of emerald-groen) ongekend populair. In die periode, maar ook daarvoor al, werd arsenicumhoudendeverf gebruikt om bijvoorbeeld boekbanden mee te decoreren. De KB beschikt over boeken uit zowel deze periode, als daarvoor. Door eigen onderzoek te doen, weten we dat de KB boeken in haar collectie heeft waarin arsenicum is verwerkt. 

Het is heel lastig te bepalen hoeveel collectiestukken van de KB arsenicum bevatten. We hebben een steekproef gedaan, op basis van een voorselectie met werken waarin wij het gebruik van arsenicum vermoeden. We weten dat in de periode tot 1900, en dan met name in de 19de eeuw, veelvuldig gebruik werd gemaakt van arsenicum. De KB heeft minstens een half miljoen signaturen uit die periode. We hebben vervolgens op ongeveer 1000 banden testen gedaan, waaruit bleek dat in ongeveer 30% van de gevallen inderdaad arsenicum kon worden aangetoond. We zijn nog op zoek naar een methode om onderzoek op grotere schaal te kunnen uitvoeren.       

De KB heeft een veiligheidsprotocol opgesteld voor medewerkers die arsenicumhoudende collectiestukken hanteren. Er kan veilig met het materiaal worden gewerkt wanneer er hygiëne-maatregelen worden getroffen. Bij het hanteren van deze boeken gebruiken onze medewerkers verplicht nitrile handschoenen. Ook worden oppervlakten die in contact komen met arsenicumhoudende collectiestukken vaker en grondig schoongemaakt. Dit biedt voldoende bescherming om met het materiaal te kunnen werken. Nadat de boeken zijn gehanteerd, moet je je handen wassen en wordt het gebruikte beschermingsmateriaal veilig afgevoerd.

Klanten mogen alleen een arsenicumhoudend collectiestuk inkijken als ze het beschermingsprotocol volgen. De baliemedewerker geeft uitleg over het protocol aan de klant als deze een boek wil inzien waarin arsenicum is verwerkt. Het boek zit in een speciale doos verpakt. De klant krijgt bij het boek ook de beschermingsmiddelen overhandigd. Wanneer de klant deze middelen niet wil gebruiken dan kan het boek niet worden ingezien. Na het inzien van het collectiestuk moet het weer verpakt worden in de speciale doos en worden de gebruikte beschermingsmiddelen zorgvuldig afgevoerd.

Collectiestukken die vermoedelijk arsenicum bevatten zijn uit de leeszalen verwijderd en zijn en worden getest. Collectiestukken die getest en positief bevonden zijn op de aanwezigheid van arsenicum, verpakken we in een doos die we duidelijk markeren. Direct betrokken medewerkers zijn en worden ingelicht. Alle geteste collectiestukken krijgen een fysieke markering, ook als de test negatief was. (Deze luidt As+ of As-). Daarnaast werken we aan het opnemen van vermeldingen in de catalogus wanneer er arsenicum in een werk is aangetoond. Plekken waar met arsenicumhoudende collectie is gewerkt, worden na afloop schoongemaakt. 

Het testen op arsenicum moet in een laboratoriumsetting plaatsvinden met een specifieke chemische test of met geavanceerde analytische apparatuur. Wie de aanwezigheid van arsenicumhoudende verf in eigen boeken vermoedt, raden we aan dit werk met nitrile handschoenen en een mondkapje te hanteren. En voor en na het gebruik van het boek heel goed de handen te wassen met water en zeep en ook de tafel goed af te nemen.

Helaas niet. De KB is nog volop bezig om de aanwezigheid van arsenicum in haar collectie in kaart te brengen. Voor die klus, waarbij we gebruik maken van specialistische testen, hebben we al onze beschikbare mensen en middelen nodig.

Vanwege haar proactieve opstelling rondom deze onderzoeksvraag, heeft de KB kennis opgedaan waarmee andere partijen in het erfgoednetwerk hun voordeel kunnen doen. Omdat de KB hierover regelmatig vragen krijgt, zouden we graag samen met onze netwerkpartners optrekken om kennis te delen en te vermeerderen. Het gaat dan bijvoorbeeld om bibliotheken, archieven en erfgoedinstellingen met natuurhistorische collecties, in binnen- en buitenland. Dit bredere onderzoek achten wij noodzakelijk, maar hiervoor zijn mensen en middelen nodig. De KB brengt momenteel in kaart hoe er aan grootschalig onderzoek en kennisuitwisseling rondom arsenicum kan worden gedaan.