Achtergrond van Den Arabischen Alcoran, de eerste handgeschreven Koran in de KB-collectie

In het najaar van 2021 kocht de KB een handgeschreven Nederlandse Koran op een veiling in Haarlem. Het handschrift, Den Arabischen Alcoran, komt uit de 17e eeuw. De auteur is niet bekend. Het is de eerste handgeschreven Koran in de collectie van de KB. Ook is het 1 van de eerste Nederlandstalige Korans ter wereld.

In dit blog vertelt onze conservator na-middeleeuwse en moderne handschriften Jeroen Vandommele over dit werk.

De ontvangst van de Koran in Europa heeft een lange en ingewikkelde geschiedenis. Volgens de islam is de Koran de exacte weergave van het woord van Allah, mondeling aan de profeet Mohammed geopenbaard door de aartsengel Gabriel. Je kunt de Koran daardoor alleen volledig begrijpen in zijn oorspronkelijke taal: het klassiek Arabisch.

De Koran in vertaling

De eerste Latijnse vertaling van de Arabische Koran verscheen echter al in de middeleeuwen. De Engelse geleerde Robert Ketenensis vertaalde de Koran in 1143. Dit deed hij in opdracht van Petrus Venerabilis, de abt van Cluny. Door kennis van de Koran hoopte men de oprukkende islam beter te kunnen bestrijden. In 1543 verscheen deze Latijnse vertaling voor de eerste keer in druk in Bazel. Maarten Luther en Philip Melanchthon schreven het voorwoord. Zij oordeelden dat de Koran godslasterlijk was en in strijd met het christelijke evangelie.

In 1547 werd de Latijnse tekst van de Koran in het Italiaans vertaald en gepubliceerd. Deze versie vormde de basis voor de Duitse vertaling uit 1616. Vertaler Salomon Schweigger was een predikant uit Nuremberg. Beide vertalingen waren bedoeld om de islam te bestrijden. De schrijvers laten zich daarom erg negatief uit over de islam en de profeet Mohammed.

Islam in Nederland

Ook in Nederland groeide de interesse in de Arabische wereld. In het begin van de 17e eeuw wilden de Leidse hoogleraren Josephus Justus Scaliger (1540-1609) en Thomas Erpenius (1584-1624) een nieuwe Latijnse vertaling van de Koran. Maar ook buiten de universiteit waren mensen nieuwsgierig.

In 1641 kwam de eerste Nederlandse vertaling van de Koran op de markt. Barent Adriaensz. Berentsma, een Friese uitgever en boekverkoper, publiceerde deze. Wie de vertaler van de tekst was, is onbekend. Net als zijn voorgangers maakte hij geen gebruik van het Arabische origineel. Het boek, De Arabische Alkoran, is volgens het voorwoord gebaseerd op de Duitse vertaling. De publicatie was populair en kreeg in hetzelfde jaar een herdruk.

De handgeschreven Nederlandstalige Koran die de KB onlangs heeft aangekocht, heeft veel overeenkomsten met de eerste Nederlandse druk. Het handschrift telt 142 folio’s en is afkomstig uit de eerste helft van de 17e eeuw. Net als bij de gedrukte versie wordt hier gebruikgemaakt van de Duitse vertaling uit 1616. Net als deze tekst bestaat het handschrift uit 3 hoofdstukken. Het eerste beschrijft het leven van Mohammed en zijn nakomelingen. Het tweede hoofdstuk omvat het eerste deel van de Koran, met vertalingen van de soera’s (hoofdstukken) 1-18. Het derde hoofdstuk gaat dan over het tweede deel van de Koran en soera’s 19 tot 114.

Verschillen met eerste druk

Het handschrift heet volledig: Den Arabischen Alcoran: Door den Sarasijnsche ende Turksche voorsegger* (*Boodschapper) Mahomet, in drij onderscheijden delen begrepen: vander Turken goddienstigheijd, aelmoesen, vasten, gebeden, bedevaard na Mecha, Wetten, regten, ende alle sijn godvrugtigheijd, ende onderhoudinge, ofte oeffeninge van dien, etc. Dit is bijna precies dezelfde titel als die van de druk uit 1641.

In het handschrift staan alleen andere woorden. ‘Voorsegger’ in plaats van ‘prophete’ bijvoorbeeld en ‘goddienstigheijd’ in plaats van ‘religie’. Ook de verdere tekst van het Koranhandschrift is ongeveer te vergelijken met die van de  eerste druk. 2 hoofdstukken uit de gedrukte Koran die per ongeluk verkeerd zijn genummerd (deel 2, hoofdstuk 28 en deel 3, hoofdstuk 41), hebben in het handschrift de correcte nummering gekregen. Soera 95 ontbreekt echter bij de handgeschreven Koran.

Het Nederlandse Koranhandschrift en de druk uit 1641 zijn duidelijk vertalingen van de Duitse versie. Maar welke tekst was er eerder? Is de handgeschreven Koran de eerste vertaling, die later in een andere versie in druk werd verspreid? Of gaat het om een handgeschreven kopie van die eerste druk uit 1641?

Door onderzoek naar het papier van de handgeschreven Koran vermoeden we dat de handgeschreven Koran eerder dan 1640 werd opgeschreven. Het watermerk van het papier, een logo dat door de papiermaker in het papier is gezet, toont namelijk een gekroonde adelaar met het wapenschild van Bazel. Dat watermerk werd al in 1632 in Nederland gebruikt (zie Theo & Frans Laurentius, Watermarks 1600-1650 found in the Zeeland Archives (2007), nr. 349).

Letterlijke vertaling of interpretatie

Je kunt ook de vertaling zelf onderzoeken om uit te vinden in welke tijd de tekst gemaakt is. Hoe wijkt de handgeschreven tekst af van de gedrukte tekst uit 1641? Een steekproef toont aan dat de tekst van de druk uit 1641 veel meer lijkt op de originele Duitse tekst van Schweigger uit 1616. Het is haast een letterlijke vertaling.

Het handschrift probeert de tekst juist begrijpelijker te maken. De vertaler koos bijvoorbeeld voor andere termen. Ook gebruikte hij een andere spelling. Opvallend is dat het negatieve commentaar van de Duitse vertaling volledig is weggelaten bij het Koranhandschrift. Het voorwoord neemt de bronvermelding van Schweigger sterk ingekort over en de vertaler schrapt Schweiggers kritiek op de islam. Er wordt geen oordeel geveld over de Koran. Ook het waarheidsgehalte van de heilige tekst wordt niet in twijfel getrokken. Andere kritische opmerkingen van de Duitse versie van de Koran ontbreken. Het lijkt er op dat de schrijver een leesbare versie van de Koran wilde maken, zonder vooroordelen.

Voorlopig hebben we met het onderzoek nog niet kunnen achterhalen wie de auteur was. Ook weten we nog niet wanneer het handschrift precies gemaakt is. Toch kunnen we (voorzichtig) enkele conclusies trekken.

De handgeschreven Koran lijkt vertaald te zijn door iemand die nieuwsgierig was naar de inhoud van de Koran en de tekst wilde vertalen naar de volkstaal (het Nederlands). Doordat de Duitse versie van de Koran werd vertaald, vermoeden we dat de vertaler zich niet in geleerde kringen bevond. Dan zou hij de Latijnse versie gebruikt hebben of zelfs de oorspronkelijke Arabische tekst. Omdat de vertaling geen negatief commentaar bevat, lijkt de vertaling ook niet gericht te zijn op propaganda.

De handgeschreven Nederlandse vertaling van de Koran laat zien dat er groeiende interesse was in de islam in de Nederlandse Republiek. Naast geleerden wilde ook anderen inzicht krijgen in de heilige teksten van moslims. Deze handgeschreven vertaling lijkt een van de eerste pogingen om een objectieve versie van de Koran te realiseren.

Nieuwsgierig geworden? Je kunt het handschrift Den Arabischen Alcoran bestuderen in de leeszaal Bijzondere Collecties van de KB Den Haag. Vraag het handschrift aan via de catalogus. Signatuur 1900 A 333.