Nederland moet haar erfgoed weerbaarder maken 

Terwijl de bedreigingen voor het (inter)nationale erfgoed als gevolg van geopolitieke spanningen en cybersabotage flink zijn toegenomen, zijn Nederlandse erfgoedinstellingen onvoldoende voorbereid op rampen, digitale of fysieke aanvallen, schrijft Wilma van Wezenbeek, Algemeen directeur van de KB nationale bibliotheek. Ze pleit niet alleen voor meer bewustzijn daarvan bij zowel erfgoedbeheerders als –liefhebbers, maar ook voor meer openheid over incidenten. ‘Uit angst voor het delen van gevoelige informatie en voor reputatieschade zijn we daarin terughoudend, maar die geslotenheid vergroot de kwetsbaarheid.’ 

We zouden bijna willen zeggen: bleef het daar maar bij. Maar culturele erfgoedinstellingen beheren ook steeds meer digitale collecties en zijn daarmee extra kwetsbaar geworden. Het meest schrikbarende voorbeeld dat we hiervan kennen, is de cyberaanval die in 2023 werd gepleegd op de British Library. Bij onze collega's in Engeland werd toen zo’n 600 GB aan gestolen data online gezet, waaronder persoonlijke gegevens van gebruikers en personeel, nadat deze nationale bibliotheek had geweigerd losgeld te betalen. Daar bovenop werd een aantal servers onbruikbaar gemaakt, wat voor de dienstverlening van de bibliotheek desastreus was. Tot op de dag van vandaag is de British Library bezig om de noodzakelijke infrastructuur te herstellen en de financiële schade loopt inmiddels in de miljoenen. Waarbij de impact die het heeft voor de klanten, en daarmee de maatschappij, natuurlijk niet in geld is uit te drukken.

Het mag voor zich spreken dat dit een waar schrikbeeld vormt voor de KB, want het beschikbaar stellen van onze nationale bibliotheekcollectie is een van onze kerntaken en gijzeling daarvan zou enorme gevolgen hebben. Een op de drie Nederlanders, het percentage mensen dat we met onze digitale diensten bereiken, zou hierdoor worden geraakt. Maar ook de toegang tot de fysieke collectie zal door het wegvallen van de digitale ontsluiting worden ondermijnd. Helaas is dit risico ook geen ver-van-ons-bed-show. De KB wordt nu al dagelijks met tientallen duizenden ‘requests’ lastiggevallen, die als doel hebben de digitale toegang tot de collectie en data van onze bibliotheek plat te leggen. Soms is moedwillig schade toebrengen een doel op zich en worden data onherstelbaar vernietigd. De versterking van de digitale veiligheid van de KB heeft uiteraard onze hoogte prioriteit, waarbij we onze schilden geen moment kunnen laten zakken. 

Niet alleen onze collecties zijn diverser geworden, de bedreigingen ervan zijn ook in complexiteit toegenomen. Zo moeten we in het huidige geopolitieke klimaat rekening houden met oorlog; een omstandigheid waarin verschillende risico’s voor cultureel erfgoed samen komen - van roof en plundering tot beschietingen en bombardementen. En juist vanwege haar iconische waarde kan cultureel erfgoed in tijden van oorlog een bewust target zijn. Het bombardement op Unesco-werelderfgoedsite ‘het historische centrum van Odessa’ van juli 2023 vormde hierin een recent symbolisch dieptepunt.

Waar het aantal dreigingen is toegenomen, is het collectieve bewustzijn over de weerbaarheid van ons erfgoed echter niet meegegroeid.  Uit ook onze eigen voorbeelden blijkt dat erfgoedinstellingen op dit moment nog onvoldoende weerbaar zijn tegen rampen, cyber- of fysieke aanvallen. 

Wat het collectieve bewustzijn over de reële dreigingen tegenwerkt, is onze eigen geslotenheid erover. Wanneer zich incidenten voordoen, delen we onze ervaringen achter gesloten deuren of alleen met professionele collega’s. Onze terughoudendheid om hier als erfgoedinstellingen open over te zijn komt deels voort uit een terechte angst. Want wie informatie over zijn zwakke plekken deelt, voorziet potentiële slechteriken eveneens van waardevolle informatie. 

De eerlijkheid gebiedt echter te zeggen dat er in dit soort gevallen ook een tweede aspect meespeelt: de angst voor reputatieschade. Maar de collatoral damage is dat we met onze geslotenheid de kwetsbaarheid van ons erfgoed vergroten. En wel op twee manieren: we ontnemen elkaar waardevolle lessen waarmee een volgende dreiging misschien wel kan worden afgewend. Daarnaast dient het actief naar buiten treden met dreigingen en incidenten een tweede doel: we laten daarmee zien hoe reëel de dreigingen zijn en stimuleren ook anderen om bij te dragen aan voorkoming of oplossing. 

Uiteraard zijn er ook positieve ontwikkelingen, zowel binnen erfgoedinstellingen zelf als in netwerkverband. Een eigen voorbeeld is de bouw van het innovatieve, nieuwe boekenmagazijn waarmee de nationale bibliotheek binnenkort start. Deze nieuwe locatie voor de fysieke bibliotheekcollectie houdt rekening met klimaatscenario’s, watersnoodrampen en fysieke bedreigingen en fungeert daarmee als een soort bunker voor de nationale bibliotheekverzameling. Bijkomend voordeel van het straks zuurstofarme magazijn, is dat de kans op brand er nihil is. 

Een positieve ontwikkeling in netwerkverband is de Taskforce Veilig Erfgoed die het ministerie van OCW heeft aangesteld om de erfgoedsector weerbaarder te maken tegen de dreiging van een (hybride) conflict. Hierin zijn naast de overheden en de veiligheidsregio’s ook vertegenwoordigers uit de brede erfgoedsector aangeschoven, evenals Unesco en Blue Shield Nederland. 

Maar een weerbare collectie begint uiteindelijk bij bewustwording. Bewustwording van de kwetsbaarheid van ons erfgoed, van de vergankelijkheid ervan. Om te beginnen bij erfgoedinstellingen zelf. Denk na over de risico’s die jouw collectie loopt en maak een plan. Trek op met collega-instellingen in de buurt om ook bij specifieke regionale dreigingen gezamenlijk te kunnen optreden. Het Haags Preventie Netwerk is daarvan in onze regio een goed voorbeeld. 

Echter, niet alleen de erfgoedinstellingen zijn aan zet. We realiseren het ons te weinig, maar ons erfgoed is van ons allemaal. En erfgoed wordt pas echt weerbaar wanneer we er allemaal naar omkijken, ook de gebruikers en liefhebbers. Al is het maar door alert te zijn op verdacht gedrag of elkaar aan te spreken op onwelgevalligheden. 

Om ons steentje bij te dragen aan het vergroten van de weerbaarheid van het Nederlandse erfgoed, doen we als KB op 14 mei mee aan de landelijke Actiedag Weerbaar Erfgoed van Unesco Nederland, Blue Shield Nederland en Cultural Emergency Response. Op deze dag attenderen we erfgoedinstellingen en bezoekers in het hele land op de noodzaak om ons fysieke én digitale erfgoed beter te beschermen. We roepen als samenwerkingspartner collega erfgoedinstellingen op om deel te nemen aan een activiteit op deze dag en om onderling opener te zijn over de dreigingen die we ervaren. Laten we samen alles doen om te zorgen dat we erfgoedschatten kunnen blijven bekijken in musea als in Assen, of in de leeszalen van de KB. Laten we samen alles van waarde zo weerbaar mogelijk maken. 

Wilma van Wezenbeek, Algemeen directeur van de KB nationale bibliotheek

‘Alles van waarde is weerloos’ is een regel uit het gedicht De zeer oude zingt van Lucebert, dat voor het eerst werd gepubliceerd in de bundel Verzamelde gedichten (1974). Het origineel is in te zien in de KB onder aanvraagnummer FD 1975/262.