Atlas Schoemaker

Andries Schoemaker (1660-1735) was een rijke lakenkoopman uit Amsterdam. Hij was gefascineerd door Nederlandse geschiedenis. In het begin van de 18e eeuw besloot hij om historische en topografische informatie te verzamelen over alle steden, dorpen, gehuchten, kerken en kastelen in Nederland. Daarvoor gebruikte hij veel bronnen en bezocht hij verschillende plaatsen.

Op basis van zijn onderzoek maakte hij een beschrijving van elke plaats met veel historische en culturele bijzonderheden. Hij beschreef ook alle provincies. Vaak illustreerde hij de beschrijvingen met tekeningen, meestal in mooie kleuren. In zijn ‘atlas’, zoals zo’n werk werd genoemd, nam hij ook afbeeldingen op van stads- en familiewapens, penningen, zegels, munten en historische klederdrachten. Uiteindelijk was Schoemakers atlas meerdere delen en ongeveer 9.000 bladzijden dik, waarvan meer dan 2.600 met kleurtekeningen.

Schoemaker beschreef niet alleen de locatie en geschiedenis van alle plekken die hij bezocht. Hij zette er ook tekeningen of prenten bij van de belangrijkste locaties of gebouwen uit de omgeving. De tekeningen maakte hij zelf of liet hij maken door zijn goede vriend Cornelis Pronk (1691-1759), die samen met zijn leerling Abraham de Haen (1707-1748) vaak met Schoemaker meereisde. Ook Gerrit Schoemaker (1692-1736), Andries’ zoon, maakte soms schetsen wanneer hij met zijn vader meeging.

Na de dood van Andries Schoemaker raakten de handschriften van de Atlas verspreid. Veel delen vonden hun weg naar de openbare verzamelingen van verschillende Nederlandse musea, bibliotheken en archieven. De meeste handschriften van Andries Schoemaker die de KB bezit, komen uit de collectie van de Leidse magistraat J. Romswinckel, die de KB in 1807 aankocht. De andere delen zijn via schenking of aankoop op veilingen in de KB gekomen.

De KB bezit in totaal 28 handschriften van Andries Schoemaker. 11 handschriften gaan over steden, dorpen en gehuchten. 11 andere handschriften geven beschrijvingen en afbeeldingen van penningen en munten. De andere 6 handschriften gaan vooral over genealogische onderwerpen.

De delen van de Atlas Schoemaker kunnen fysiek geraadpleegd worden in de leeszaal Bijzondere Collecties van de KB. Via Het Geheugen zijn vier delen uit de collectie van de Atlas te raadplegen (de stad Utrecht, Gelderland, Friesland en Zeeland). De Atlas Schoemaker is digitaal beschikbaar via de cd-rom van MMF Publications in Lisse. De handschriften zijn ook te raadplegen in microfiche.

Van veel handschriften van Andries Schoemaker is de locatie onbekend. Ze zijn of in particuliere handen of verloren gegaan. De bekende delen van de Atlas Schoemaker zijn nu verdeeld over de KB en 8 andere instellingen:

• Drents Archief (Beschrijving van het Landschap Drente, met Afbeeldingen der voornaamste Huizen)
• Groninger Archief (Afbeeldinge en Korte Beschrijving van Groningen en ommelanden)
• Historisch Centrum Overijssel (2 delen, Korte Beschrijving van Overijssel der selven Steeden, dorpen, Vlekken, Buurten en Castelen alle desselfsverbeelding naar het leven geteekend, door C. Pronk en Anderen),
• Koninklijk Oudheidkundig Genootschap (4 delen: Beschrijving en Afbeelding der Steden, Dorpen, Gehugten Adelijke en andere Gebouwen in Westfriesland, Waterland, Kennermerland, en Aankleve van Dien; 5 delen: Beschrijving en Afbeelding der Steeden Dorpen Gehugten Aadelijke En Andere Gebouwen In Zuijt Holland; 1 deel: De Kasteelen in het eerste gedeelte van de gezigten van Amsterdam)
• Museum Flehite (Beschreijvinge van Het Stigt van Utrecht Derselver Steeden, dorpen en Gehugten)
• Tresoar (Korte Beschreijving van de Steden Dorpen Gehugten en Heeren-huizen der Heerlykheid Vriesland)
• Universiteitsbibliotheek van de Katholieke Universiteit Brabant (Corte beschrijving van de steeden, enz. behorende onder de Generaliteit)
• Utrechts Archief (Beschrijving van Het Stigt van Utrecht derselver Steeden, dorpen en Gehugten)

Boek

• Gevers, A.J. Over de hobbelde bobbelde heyde. Andries Schoemaker, Cornelis Pronk en Abraham de Haen op reis door Overijssel, Drente en Friesland in 1732, Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1985.

Artikelen

• Kolkman, B. ‘Andries en Gerrit Schoemaker’. Bijdragen tot de historische topografie van Nederland.
• Nahuys, M. ‘Andries en Gerrit Schoemaker’ [I-IV]. Dietsche Warande. Nieuwe Reeks, 1 (1887-1888), pp. 158-164, 313-322, 426-439, 529-546.
• Otten, J. ‘De Atlas Schoemaker’, Voor Nederland bewaard. De verzameling van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap in het Rijksmuseum. De Prom, 1995, pp. 179-189.