Flora Batava (1800-1934)
Titelpagina van het eerste deel van de Flora Batava (1800).
Wat is de Flora Batava? Waarom is het zo'n bijzonder werk en wat kunnen we er nu nog van leren? En wat doen wij rondom de heruitgave van dit botanische overzichtswerk?
De Flora Batava is een botanisch topstuk: het boek verscheen tussen 1800 en 1934 in 28 delen. Het bevat maar liefst 2.240 met de hand gekleurde platen en 5.000 pagina’s tekst. Daarop staan meer dan 2.630 soorten wilde planten, paddenstoelen, mossen en wieren afgebeeld.
Het is het allereerste geïllustreerde overzicht van de wilde flora in ons land. Tientallen plantenkenners, kunstenaars, inkleurders en uitgevers werkten eraan mee. Door de lange looptijd van 134 jaar geeft het boek ook een bijzonder beeld van de veranderende wetenschap en biodiversiteit in ons land, en het veranderende landschap.
Het eerste geïllustreerde overzicht van de Nederlandse wilde planten
Meer dan 2 eeuwen geleden kwamen 2 natuurliefhebbers, uitgever Jan Christiaan Sepp (1739-1811) en landbouwcommissaris Jan Kops (1765-1849), op het idee om alle wilde planten van Nederland in kaart te brengen. Dat was een gat in de markt, want het was nog nooit eerder gedaan.
Veel andere Europese landen hadden ‘hun’ nationale flora wel al op papier gezet. Er waren prachtige boeken over de Deense, Oostenrijkse of Engelse plantenwereld. Maar hier bestond zoiets nog niet. Plantenkenners had zich een paar eeuwen lang blindgestaard op exotische tuinplanten als de tulp. Uitgever Jan Christiaan Sepp had wel al succesvolle plaatwerken over Nederlandse vogelen en Nederlandse insecten uitgegeven, dus hij wist hoe het moest.
134 jaar
Deze grijze buisjeszwam werd in 1915 door Catharina Cool gevonden op een populier bij Overveen en door Helena Christina van de Pavord Smits getekend. Flora Batava, deel 26 (1924), plaat 2.040.
In 1800 kwam het eerste deel uit van de Flora Batava: een prachtig plaatwerk met handgekleurde gravures en Nederlandse teksten over de meest alledaagse en bijzondere planten uit alle hoeken van het land. Pas 134 jaar later zou het laatste (28e) deel uitkomen.
De Nederlandse plantenwereld was veel bonter en rijker dan verwacht. In totaal besloeg de Flora Batava 2.240 platen met daarop 2.630 verschillende soorten planten, paddenstoelen, mossen en wieren. Na het overlijden van Sepp en Kops werkten nog verschillende uitgevers, redacteuren en kunstenaars mee.
Kunstenaars
De mooie platen zijn een lust voor het oog. Ze zijn gemaakt door verschillende kunstenaars. De Leidse kunstenares Helena Christina van de Pavord Smits (1867-1941) maakte bijvoorbeeld alle (bijna 800!) tekeningen voor de laatste 10 delen.
Andere kunstenaars zijn de Haagse bloemstillevenschilder Georgius Jacobus Johannes van Os (1782-1861) en de illustrator van mossen Arnoldus Jacobus Kouwels (1824-1888).
De bekende waterplant gele plomp. Volgens de tekst worden de wortels in tijden van hongersnood tot broodmeel gemalen. Flora Batava, deel 1 (1800), plaat 56.
Vergeten kennis voor nu
De Flora Batava staat ook vol met bijzondere wetenswaardigheden over planten. Soms zijn we die kennis al lang vergeten: over hun gebruik als voedsel, veevoer, geneesmiddel of pigment bijvoorbeeld. Ook staat steeds nauwkeurig aangeven waar en wanneer een plant is waargenomen: onschatbare kennis voor hedendaags biodiversiteitsonderzoek.
De Flora Batava inzien
De originele Flora Batava is voor onderzoekers en KB-leden in te zien via de leeszaal Bijzondere Collecties van de KB. Het signatuur is KW T 423 en KW T 423a. Je kunt het werk aanvragen via de catalogus.
Heruitgave
Op 1 juni 2023 verschijnt een bijzondere heruitgave van de Flora Batava. De heruitgave is gemaakt door uitgeverij Lannoo in samenwerking met de KB. Hierin zijn alle 2.240 platen afgebeeld en opnieuw op naam gebracht (gedetermineerd). Bij 100 platen zijn nieuwe verhalen geschreven door een hedendaagse kring van plantenliefhebbers. De inleiding en redactie zijn verzorgd door van Esther van Gelder, conservator oude drukken in de KB, en Norbert Peeters, botanisch filosoof en schrijver. Meer informatie is te vinden op de website van Lannoo.
De prachtige roggelelie kwam in de 19e eeuw nog volop voor op de akkers, maar is nu ernstig bedreigd. Flora Batava, deel 16 (1881), plaat 1.227.
Tentoonstelling in Huis van het boek
Tussen 22 april en 4 september 2023 zijn de Flora Batava en andere botanische hoogtepunten uit onze collectie te zien in een tentoonstelling in Huis van het boek in Den Haag.
Online
Binnenkort kun je dit topstuk hier ook als bladerboek online inzien. Afbeeldingen van dit werk zijn dan ook te bekijken en te downloaden via Wikimedia Commons.
Filmpjes
Voor de tentoonstelling over de Flora Batava en de heruitgave hebben we ook filmpjes gemaakt. Over het werk zelf en over mensen die in hun dagelijks leven werken met de Nederlandse flora. Hieronder zie je deel 1. Bekijk de andere filmpjes via ons YouTube-kanaal.
Muurtje Flora Batava
Om de heruitgave van de Flora Batava te vieren, is het KB-muurtje aan het Anna van Buerenplein versierd met een kunstwerk dat is geïnspireerd op het werk. Olivia Ettema maakte het mixed media-kunstwerk Muurbloemen. Je kunt op het muurtje naast MingleMush de volgende wilde planten en paddenstoelen herkennen: het driekleurig viooltje, de eenstijlige meidoorn, de gele plomp, de grote brandnetel, de grote klaproos, de grote parasolzwam, het heermoes, de muurleeuwenbek, de paardenbloem, riet, de rode klaver en de speerdistel.
