Het Gruuthusehandschrift
Het Gruuthusehandschrift bevat een verzameling van 147 liederen, 7 gebeden en 16 Middelnederlandse gedichten die rond 1400 zijn geschreven. Het handschrift is ontstaan in Brugge. Rond 1400 was Brugge een rijke wereldstad die bruiste van de handel, van muziek, van kunst en cultuur. We komen in de teksten dan ook veel thema’s tegen die gaan over het leven in de stad in de late middeleeuwen: bijvoorbeeld het geloof en de liefde, maar ook onderwerpen als dronkenschap en seks komen erin aan bod.
Het boek waarin dit is opgeschreven, is goed bewaard gebleven, compleet met noten voor de muziek. Wel is het in de 19e eeuw opnieuw gebonden, waarbij de bladzijden aan 3 kanten zijn afgesneden. De meeste teksten kennen we uit geen enkele andere bron. Dat maakt dit handschrift een grote inspiratiebron voor onderzoekers naar de vroege Nederlandstalige literatuur.
Bekijk dit topstuk online
Achtergrond van het Gruuthusehandschrift
Lodewijk van Gruuthuse als ridder van het Gulden Vlies. Den Haag, KB, KW 76 E 10, fol. 69r
Gruuthuse is niet de schrijver van dit handschrift of de componist van de liederen die erin staan. Het is de naam van een militair en diplomaat in dienst van het Bourgondische hof. Rond 1460 kreeg deze Lodewijk van Gruuthuse het Middelnederlandse handschrift in zijn bezit en liet hij zijn wapenschild in het handschrift zetten. Een latere bezitter van het boek plaatste daar de naam 'Gruythuyse' bij. Zo is de naam van de oude bezitter bij het handschrift blijven horen.
Ontstaan en gebruik van het Gruuthusehandschrift
Aan het handschrift hebben verschillende schrijvers gewerkt. Het is in fasen ontstaan. In eerste opzet moest het een professioneel verzorgd boek worden, met mooie versierde initialen. Binnen korte tijd werden er steeds meer teksten aan het boek toegevoegd, door schrijvers die meer aandacht besteedden aan de inhoud dan aan het uiterlijk van het boek. Sommige teksten komen direct uit de kringen van de auteurs zelf. De kans is groot dat het boek is gemaakt voor en door de dichters, muzikanten en voordrachtkunstenaars van wie de teksten erin staan. Binnen deze Brugse culturele elite is het boek ook intensief gebruikt.
Hoe komt de KB aan dit topstuk?
Het handschrift bleef 6 eeuwen lang in persoonlijk bezit. Hierdoor hadden onderzoekers weinig toegang tot het materiaal. In 2007 slaagde de KB erin om het handschrift te kopen en het meteen volledig online te publiceren. De KB kreeg daarbij financiële steun van de Mondriaan Stichting, het VSB-fonds, de BankGiro Loterij, de VandenEnde Foundation en de Vereniging Vrienden van de Koninklijke Bibliotheek. In 2015 verscheen er een voorbeeldige uitgave van de teksten en de muziek in het handschrift. Daardoor is de inhoud van het middeleeuwse boek nu optimaal toegankelijk voor onderzoekers en andere belangstellenden.
Bekende liederen, gedichten en gebeden uit de bundel
Het Egidiuslied
In het bekendste lied uit de bundel heeft de hoofdpersoon verdriet om zijn vriend Egidius, die is overleden:
Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors die doot, du liets mi tleven.
Dat was gheselscap goet ende fijn,
Het sceen ten moeste ghestorven zijn
(…)
Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven
Ende in de weerelt liden pijn.
Verware mijn stede di beneven:
Ic moet noch zinghen een liedekijn,
Nochtan moet emmer ghestorven sijn. (II, 98)
Wat vrij vertaald zoiets betekent als:
Egidius, waar ben je gebleven? / Ik verlang naar jou, maat van me / Jij ging dood, je liet mij het leven / Ooit was het zo goed tussen jou en mij / maar jij moest sterven. /Nu bid voor mij. Ik moet in zonde verder leven / en pijn lijden in de wereld. / Houd een plaats voor me vrij naast je. / Ik moet nog een liedje zingen, / maar eens moet er toch gestorven worden.
Egidius is er niet meer. Hij ging zomaar dood. En zijn vriend moet blijven leven. Dáár is hij verdrietig over. Het besef dat Egidius naast zich een plaats voor hem vrijhoudt geeft de dichter troost.
-
Begin van het Egidiuslied, fol. 28
Het liefdeslied 'Calle'
Heel veel Gruuthuseliederen en gedichten gaan over de liefde. Soms gaan ze over wanhopige minnaars en hun onbereikbare geliefden. En soms lijken de liederen echte ontmoetingen tussen geliefden te beschrijven. Bijvoorbeeld in het volgende lied waarin de eerste letters van de regels samen de naam ‘Calle’ vormen, toen een vorm van Katelijne:
C om haer te mi, mijns hertzen vrouwe,
A n dir so staen de zinnen mijn.
L iever wijf ic niewer scouwe.
L aet dir genoughen mijn jonstlijc pijn
E nde doet mir dienen troost anschijn) (II,31
(Kom gauw, mijn Hartenjaagster, bij me, / Al mijn gevoelens zijn voor jou./ Lief, steeds de liefste, mijn geheime / Liefde-is–lijden, heb nooit berouw / En troost me zichtbaar, mijn Mevrouw! )
Gruuthuseliederen over seks
In het Gruuthusehandschrift wordt ook de spot gedreven met seks. In het lied ‘Ic sach een scuerdeur open staen’ (II, 86) ziet de ik-figuur in een schuur Broeder Lollaert en Zuster Lute de liefde bedrijven:
Mettien slopic ter duren in
Al achter eenen corentas
Daer hoordic dat dat zusterkijn
Den cokerduunschen zouter las
Beede laghen zi int vlas
De cueule die daer vpperst was
Die docht mi drauen als een paert (II,86)
(Meteen sloop ik door de deur / achter een korenschoof. / Daar hoorde ik dat het zustertje / het ‘kokerduinse’ psalmboek las. / Ze lagen beiden in het vlas. / De broeder die daar het hoogste lag / leek mij te draven als een paard.)
Het gebed 'Sonder smette saliche rose'
Het dagelijks leven in middeleeuws Brugge werd vooral bepaald door de katholieke kerk. Maria komt in het Gruuthusehandschrift dan ook veel voor. Zij wordt vergeleken met een roos en andere bloemen of met een fontein die overvloeit van genade. De belangrijkste Mariatekst in het handschrift is de bewerking van het Latijnse gebed ‘Salve Regina’, dat nu heet: ‘Sonder smette saliche rose’ (I,5). Dit gebed heeft 256 verzen. De beginletters van het gebed vormen samen de tekst van het originele lied.
-
Begin van het gebed 'Sonder smette saliche rose', bewerking van het Latijnse gebed 'Salve Regina', fol. 6r.
Wist je dat...
Er een heleboel ‘Gruuthusehandschriften’ zijn? Lodewijk van Gruuthuse bezat een grote verzameling boeken, die verspreid is geraakt over verschillende bibliotheken in Europa en de Verenigde Staten. Een groot deel van zijn boeken is terechtgekomen in Parijs. Dat zijn meestal pronkstukken, met miniaturen, veel goud en andere versiering, geschreven in het Latijn of in het Frans. Het handschrift in de KB is nauwelijks versierd en is geschreven in het Middelnederlands. Om het te onderscheiden van de andere ‘Gruuthusehandschriften’ zou een betere naam ervoor ‘Egidiushandschrift’ zijn. Want daar is er maar 1 van!
Bekijk dit topstuk online
Hoe kun je het Gruuthusehandschrift inzien?
Je kunt dit topstuk online inzien. Afbeeldingen van dit werk zijn te bekijken via Wikimedia Commons. Het signatuur van dit topstuk is KW 79 K 10.
Dichters aan de slag met het Gruuthusehandschrift
Voor Museumnacht Den Haag 2022 vroeg de KB 6 dichters aan de slag te gaan met het Gruuthusehandschrift. Zij gaven hun eigen interpretatie van de meertaligheid die in het handschrift zo'n grote rol speelt. Je kunt de video's hier bekijken.
Meer lezen over het Gruuthusehandschrift
De volgende boeken over het Gruuthusehandschrift kun je inzien in de leeszaal van de KB:
- Brinkman, Herman. Het Gruuthuse-handschrift: ingeleid en kritisch uitgegeven door Herman Brinkman, met een uitgave van de melodieen door Ike de Loos. Verloren, 2015.
- Koldeweij, Jos, Inge Geysen en Eva Tahon. Liefde en Devotie. Het Gruuthusehandschrift: kunst en cultuur omstreeks 1400. Ludion, 2013. Catalogus bij de tentoonstelling in het Gruuthusemuseum te Brugge.
- Brinkman, Herman, en Maria Van Daalen. Liefde, leven en devotie. Poëzie uit het Gruuthusehandschrift. Bekking Blitz Uitgevers, 2013. Op cd 6 liederen uit het handschrift uitgevoerd door het ensemble Fala Musica.
