Korte verhandeling van God, de mensch, en deszelvs welstand van Baruch Spinoza

‘God, oftewel de natuur’. Het is waarschijnlijk de bekendste uitspraak van Baruch Spinoza (1632-1677). Spinoza was een Joods-Amsterdamse filosoof die met zijn geschriften aan de basis stond van de moderne tijd. Spinoza’s filosofie is een systeem over God, de wereld, de mens en het menselijk geluk. Centraal in dit systeem staat God, die uniek, allesomvattend en oneindig is.

Belang van God

Spinoza's belangrijkste werk is de Ethica. Hierin legt hij uit dat niets kan bestaan zonder God: God zit in alles en alles komt van God. God en de Natuur zijn daarom hetzelfde. De Natuur is namelijk net als God eeuwig en oneindig. God is dus niet een alwetende schepper die de Natuur heeft gecreëerd. God is juist de Natuur die zichzelf voortbrengt vanuit eigen grondbeginselen en een eigen dynamiek. De volmaaktheid en eeuwigdurende geldigheid van de natuurwetten zijn hier voortvloeisel van. Spinoza werd door deze ideeën een van de belangrijkste filosofen van Nederland.

Geschiedenis van de Ethica

Rond 1660 begon Spinoza al aan een Latijnse tekst waarin hij ideeën uitwerkte die hij later gebruikte voor de Ethica. Hij werkte hieraan tot 1663. In dat jaar besloot hij een nieuw traktaat te schrijven. Dat baseerde hij op de manier waarop wetenschappers in de meetkunde achter de waarheid kwamen: met het gebruik van definities en axioma’s om stellingen te bewijzen. Dat werd uiteindelijk de Ethica.

Het eerste geschrift is jammer genoeg niet bewaard gebleven. We kennen de inhoud alleen door 2 afschriften van de tekst, kopieën. De KB bezit beide afschriften. Het eerste, handschrift A, is het digitale topstuk Korte verhandeling van God, de mensch en deszelvs welstand. Signatuur: KW 75 G 15. Het is tussen 1671 en 1694 opgesteld door een anonieme volgeling van Spinoza. Waarschijnlijk is het een kopie van een eerder gemaakte Nederlandse vertaling van Spinoza’s origineel. Het bevat ook een paar andere werken van Spinoza: de in het Nederlands vertaalde versie van de Tractatus Theologico-Politicus en het daarbij horende Nauwkeurige en nootsakelyke aenmerkingen.

De KB bezit dus ook het andere handschrift met een Nederlandse vertaling van het vroege werk van Spinoza. Dit noemen we handschrift B, met signatuur KW 75 G 16. Het werd tussen 1743 en 1787 geschreven door Johannes Monnikhoff (1700-1787). Monnikhoff was een Amsterdamse dokter die zich in Spinoza had gespecialiseerd. Ook dit afschrift bevat een versie van de Korte verhandeling (getiteld Ethica of Zedeleer) en de verzamelde aantekeningen op de Tractatus Theologico-Politicus. Bij het schrijven van zijn versie baseerde Monnikhoff zich duidelijk op handschrift A. Beide afschriften zijn daardoor bijna hetzelfde.

De KB schafte handschrift B in 1871 aan uit de collectie van Spinoza-specialist Antonius van der Linde (1833-1897). De bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek, Marijn Campbell, was er blij mee. Hij had erop aangedrongen beide manuscripten te kopen. Hiermee legde de KB de basis voor een indrukwekkende Spinoza-collectie, met unieke handschriften en zeldzame drukken van Spinoza en zijn volgelingen.