Veel oude boeken zijn niet gedateerd. Ze missen een titelpagina of colofon. Maar er is een manier om dat drukwerk te identificeren: het watermerk. Bijna elk vel papier heeft er een of twee. Een watermerk is een symbolische afbeelding, vaak gecombineerd met de initialen van de papiermaker. Door een watermerk te vergelijken met watermerken in boeken, brieven of prenten die gedateerd zijn, kun je bepalen wanneer een ongedateerd boek gemaakt is. In de database WILC staan meer dan 16.000 watermerken van boeken die tussen 1450 en 1501 in de Lage Landen gedrukt zijn. De database is voor iedereen toegankelijk.
Wat vind je in de database WILC?
WILC bestaat uit 16.071 afbeeldingen van watermerken: 11.739 wrijfsels en 4.323 radiografieën. Ze komen uit boeken gedrukt vóór 1501. We noemen deze alleroudste gedrukte boeken incunabelen of wiegendrukken. Het gaat om boeken uit de Lage Landen, het huidige Nederland en België.
Tot in de negentiende eeuw werd papier met de hand gemaakt: met een schepvorm, een zeef van dunne koperdraden waarop met dikker draad een afbeelding was aangebracht, werd papierpulp uit een bak geschept. Na droging leverde dat een vel papier op. Op de plaats van de afbeelding is het papier iets dunner. Door het vel tegen het licht te houden, wordt het plaatje als watermerk zichtbaar.
Iedere papiermolen had zijn eigen watermerk. Als de molen in handen kwam van een andere papiermaker, veranderde ook het watermerk. Daardoor kunnen onderzoekers aan de hand van de watermerken vaststellen waar en wanneer een vel papier geproduceerd is.
Doel en doelgroep van de database WILC
De database is er voor alle specialisten op het gebied van incunabelen over de hele wereld. Denk bijvoorbeeld aan onderzoekers, erfgoedinstellingen, verzamelaars en handelaars. Die krijgen vaak anonieme en ongedateerde gedrukte boeken en prenten onder ogen. Zij kunnen de afbeeldingen van watermerken vergelijken met die in het papier in hun boeken. Zo kunnen ze die boeken dateren. WILC is gebaseerd op jarenlang onderzoek in collecties van Nederlandse incunabelen in binnen- en buitenland door met name oud-KB-conservator Gerard van Thienen (1939-2015). De informatie over de kenmerken, makers en datering van het papier is dus heel betrouwbaar.
Gebruik van de database WILC
De KB was lange tijd het centrum van het onderzoek naar Nederlandse incunabelen. Het onderzoek naar watermerken hoort daarbij. In de loop van de tijd hebben we ruim 3.400 watermerken uit 1.200 boeken kunnen dateren. Andere vijftiende-eeuwse boeken, maar ook houtsneden kunnen daardoor worden gedateerd. Per maand wordt de website een paar honderd keer bezocht.
Om het internationale bereik te vergroten, is de informatie uit deze dataset opgenomen in andere datasets. Voorbeelden zijn het Europese Bernstein-project Memory of Paper, de internationale incunabelcatalogus ISTC en de Material Evidence in Incunabula Database. Ook worden de metadata en afbeeldingen uit WILC als open data aangeboden op data.bibliotheken.nl.
Infrastructuur van de database WILC
De collectie-informatie wordt bijgehouden in een MS Access Database. De data zijn in JPEG en XML. De dienst is een website gebaseerd op KB-MDO.
Contactpersoon WILC
Neem voor meer inhoudelijke informatie contact op met Erik Geleijns, conservator oude drukken bij de KB.
