Veelgestelde vragen over het collectieplan van de KB

Het is van belang dat de KB haar collectiestrategie eens in de paar jaar vernieuwt om zo goed te kunnen blijven aansluiten bij de doorlopend veranderende publicatiecultuur. Door de digitalisering van de samenleving de afgelopen jaren is het aantal online publicaties enorm gegroeid. 

We vonden het daarom van belang om de definitie van ‘een publicatie’ in deze collectiestrategie breder te maken dan de ‘kranten, boeken en tijdschriften’ waar de KB zich van oudsher op richtte. We willen een representatieve afspiegeling zijn van de Nederlandse publicatiecultuur en daarom beschouwen we online publicatievormen (zoals websites, blogs en socialemedia-posts) nu ook nadrukkelijk als onderdeel van onze verzameltaak. 

Zo zorgen we ervoor dat al die verschillende stemmen in de publicatiecultuur van vandaag zijn terug te horen in de nationale bibliotheekverzameling. 

De verbreding van de definitie van wat een publicatie is, en de verruiming van wat we als onze verzameltaak beschouwen, zorgt er juist voor dat de Nederlandse publicatiecultuur beter kunnen representeren. Ons uitgangspunt is dat we ernaar streven van alle publicaties één uitingsvorm te verzamelen en als erfgoed voor toekomstige generaties beschikbaar te houden. 

Met het CB en uitgevers hebben we afspraken gemaakt over automatisering van de aanlevering van zowel fysieke als digitale boeken. Rondom deze ‘Algemene Collectie’ is de afspraak dat we alleen nog een papieren boek ontvangen als we geen digitaal exemplaar geleverd hebben gekregen. 

Op deze regel maken we echter een uitzondering voor kinderboeken, kunstboeken, poëzie en voor alle publicaties die vallen onder de criteria voor ‘Bijzondere Collectie’. Die boeken blijven we fysiek verzamelen. Door digitaal te verzamelen waar dat kan en fysiek waar dat het verschil maakt, waarborgen we representativiteit van de Nederlandse publicatiecultuur. 

Zo zorgen we ervoor dat er zowel onderzoek kan worden gedaan naar de inhoud als naar de vorm van publicaties.

Het aantal vormen waarin publicaties verschijnen is in de afgelopen jaren enorm toegenomen. Denk alleen al aan e-books, webteksten en socialemedia-posts. We publiceren nu samen meer online dan ooit fysiek het geval was. We hebben ons collectieprofiel dus willen verbreden, maar die keuze maakt dat ‘alles van alles verzamelen’ geen houdbare strategie meer is. 

Doordat de KB de uitbreiding van de digitale publicatiecultuur volgt, moeten we ook de manier waarop we werken innoveren, maar onze mensen en middelen zijn niet onuitputtelijk. Omdat de nationale bibliotheek eraan hecht een zo breed mogelijke afspiegeling te vormen van de Nederlandse samenleving en publicatiecultuur, bewaren we liever één uitingsvorm van een publicatie, dan  verschillende vormen van één publicatie. 

Over de collectiegeschiedenis van de KB, en het ‘Depot van Nederlandse publicaties’ zoals we dat sinds 1974 kennen, hebben we onlangs dit artikel gepubliceerd. Het klopt dat Nederland een ‘vrijwillig depot’ kent, terwijl in andere landen vaak een depotplicht geldt. 

Beide situaties hebben voor- en nadelen. De dekkingsgraad van publicaties is echter niet per definitie hoger bij een wettelijk depot. De KB heeft bijvoorbeeld afspraken gemaakt met de uitgevers en het CB waarmee in een geautomatiseerde opname van boeken in ons depot is voorzien. Daarnaast blijven we nieuwe afspraken met uitgevers maken en ons pro-actief inspannen om titels te verwerven zodat de dekkingsgraad zo hoog mogelijk blijft.

Terwijl al bij de oprichting van de KB in 1798 het doel was om al het gedrukte nationale erfgoed te verzamelen, gebeurde dit om allerlei redenen vrij willekeurig. Bij de collectievorming van de KB stonden van oorsprong de geesteswetenschappen centraal, met het accent op de Nederlandse taal, cultuur, geschiedenis en literatuur. 

De KB had wetenschappelijke onderzoekers als primaire doelgroep, waardoor populaire genres als thrillers, detectives en stripboeken minder werden verzameld. Aan publicaties van vrouwen en migranten werd destijds eveneens minder wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde toebedeeld. Wij spannen ons in om deze lacunes in de collectie met terugwerkende kracht actief aan te vullen. 

Het actief aanvullen van ontbrekende publicaties wordt retrospectief collectioneren genoemd. Onze collectiespecialisten werken hieraan door op zoek te gaan naar publicaties die in onze collectie ontbreken en deze waar mogelijk aan te kopen. 

Het nieuwe uitgangspunt waarmee we ook structureel online publicaties op willen slaan draagt sterk bij aan de meerstemmigheid van de nationale bibliotheekverzameling. Hiernaast ontwikkelen we momenteel een ‘Roadmap Meerstemmigheid’ met een gerichte aanpak om de KB-collectie te verrijken met meer stemmen van auteurs uit ons publicatieverleden, -heden en de -toekomst.

Voorkomen dat boeken verloren gaan kan niemand, maar de KB maakt deel uit van verschillende nationale en internationale netwerken die zich allen inspannen om geschreven erfgoed veilig te stellen. Vanuit onze verantwoordelijkheid om beperkte middelen zo efficiënt mogelijk in te zetten, stemmen wij onze collectievorming ook af met andere Nederlandse erfgoedinstellingen en -bibliotheken. 

Zo vormen we tezamen een ‘nationale collectie’ waarin overlap wordt vermeden en hiaten gesignaleerd. Onder bepaalde voorwaarden nemen we soms ook collectie over. Hiervoor hebben een coördinator schenkingen die verzoeken beoordeeld. (Zie: Schenkingen aan de KB). Met internationale partners brengen we in kaart welke nationale publicaties zich in het buitenland bevinden en hoe we die (bijvoorbeeld digitaal) vindbaar en bruikbaar kunnen maken.

Ten aanzien van het digitaliseren van de Nederlandse boekproductie, kranten en tijdschriften, worden er in de nieuwe collectiestrategie een aantal accenten verlegd. De KB blijft zich de komende jaren met het programma Metamorfoze richten op de digitalisering van geschreven erfgoed, ook voor andere instellingen. 

Hierbij verbreden we echter de scope, waarmee we de jaargrenzen 1840-1950 laten vervallen. We richten ons voortaan niet alleen op papier, maar ook op born digital materiaal en leggen meer nadruk op de digitale toegang tot dit materiaal. Op de hiaten in de digitale collecties Boeken, Kranten en Tijdschriften zullen we ons actief richten.  

Als je wilt dat collecties makkelijk digitaal zijn te vinden en gebruiken, is het van belang om ook goed vindbaar te zijn voor bijvoorbeeld zoekmachines. Wanneer je datasets van gedigitaliseerd geschreven erfgoed beschikbaar stelt, wordt het ook mogelijk voor mensen en machines om (bijvoorbeeld) teksten integraal en op grote schaal te doorzoeken. Deze nieuwe vormen van onderzoek, ook wel Text and Data Mining (TDM) genoemd, maakt de KB graag mogelijk. 

De KB verzamelt nu met name fysieke kranten en tijdschriften, omdat toegang de toegang van KB-leden tot recente, digitale edities in strijd kan zijn met de auteurswet. Voor het inrichten van een volwaardige digitale stroom van deze publicaties zijn nadere afspraken met uitgevers nodig.

Wie verzamelt, maakt keuzes. Dat is het geval bij alle collecties, overal. Keuzes zorgen op hun beurt voor hiaten. Streven naar een representatieve afspiegeling van de Nederlandse publicatiecultuur is in onze optiek dè strategie om de gebruikers van de toekomst een rijke nationale bibliotheekverzameling te kunnen bieden. Maar we kunnen niet uitsluiten dat de bibliothecarissen van de toekomst misschien aanvullingen zullen willen doen op het huidige beleid, zoals wij nu de hiaten uit het verleden proberen aan te vullen.

Dat is nog onduidelijk.

In 2021 bracht het Instituut voor Informatierecht een rapport uit dat het belang van webarchivering onderstreept en verschillende opties aandraagt om dit wettelijk mogelijk te maken. De KB heeft daarop gekeken naar de middelen die nodig zouden zijn om te voorzien in een nationale domeincrawl (het opslaan van alle websites behorende tot het Nederlandse webdomein). 

Het ministerie van OCW is nog aan het nagaan welke wetswijziging toegepast zou kunnen worden om de opslag van het Nederlandse webdomein mogelijk te maken.

Het klopt dat niet alle boeken die de KB in haar bezit krijgt ook meteen zijn te zien in de catalogus op de KB-website. De verwerking van nieuwe titels kost enige tijd, vanwege stappen zoals de beschrijvingen en metadateringen die van publicaties gemaakt moeten worden. Helaas heeft de KB in dit werk de nodige vertraging oplopen, onder meer vanwege de lockdowns, de inrichting van nieuwe contentstromen en de implementatie van een nieuw catalogussysteem. We blijven er uiteraard op inzetten om deze achterstanden in te halen.