Een oproep tot vrede: Erasmus, Querela Pacis (1517)

Sommige boeken blijven inspireren. Conservator oude drukken Esther van Gelder licht in deze blog Querela pacis van Erasmus uit. Dit is het eerste pacifistische pamflet ooit, dat zelfs na meer dan 500 jaar nog verrassend actueel blijkt te zijn.

Titelpagina van Erasmus, Querela pacis. Straatsburg, J. Knobloch d. Ä., 1523. Collectie KB, KW 231 H 25 [2]. — Titelpagina van Erasmus, *Querela pacis*. Straatsburg, J. Knobloch d. Ä., 1523. Collectie KB, KW 231 H 25 [2].

In 1517 schreef Erasmus Querela Pacis, oftewel Klacht van de vrede. Hierin geeft hij, net als in zijn beroemde Lof der Zotheid, het woord aan een godin: vrouwe Vrede dit keer. Vrede is verbaasd dat ze overal wordt weggejaagd en gaat op onderzoek uit. Wat volgt is een prachtig betoog over de waanzin van oorlogsvoering en een krachtige oproep aan machthebbers om voor eendracht te kiezen. Volgens sommigen is Querela pacis het allereerste en mooiste pacifistische pamflet ooit. Het wordt in tijden van oorlog steeds weer opnieuw uitgegeven en vertaald. Wat bewoog Erasmus het te schrijven?

De oorlogszucht van een paus

Er is geen onderwerp waar Erasmus zo hartstochtelijk over schreef: de verbazingwekkende oorlogszucht van de mens. Gewapend met zijn humor, heldere stijl en enorme eruditie poogde hij steeds weer zijn medemens tot inkeer te brengen. Tussen 1504 en 1530 verschijnen maar liefst tien verschillende werken over oorlog en vrede, die op hun beurt talloze malen herdrukt of vertaald werden. Niet onterecht noemt hij zichzelf ergens ‘die veelschrijver die niet ophoudt met zijn pen de oorlog te vervolgen’.

Om Erasmus’ zorgen te begrijpen, moeten we terug naar 1506. Dan is de geleerde in Italië om te promoveren en mensen te ontmoeten, maar zijn reis wordt steeds verstoord door de gevolgen van de aanhoudende Italiaanse Oorlogen (1494-1559).

In Bologna is hij getuige van de triomfantelijke intocht van het leger van paus Julius II. Dit was nog maar het begin van de bloedige gebiedsuitbreidingen in opdracht van deze oorlogszuchtige paus. Het is de eerste keer dat Erasmus de hoogste hoeder van de Christelijke kerk ontmoet, en het vervult hem met afschuw. ‘Julius hangt echt de Julius uit’, schrijft hij aan een vriend. Die begreep natuurlijk meteen dat hiermee de wrede Romeinse veldheer Julius Caesar werd bedoeld.

De discrepantie tussen de met woorden beleden Christelijke waarden van eendracht en liefde en het wereldse gedrag van de paus, inspireerde Erasmus tot het schrijven van het satirische, en zeer maatschappijkritische Lof der Zotheid. Maar het maakte hem ook tot overtuigd pacifist.

Het schijnt dat diezelfde paus Julius II Erasmus heeft gevraagd een lofdicht te schrijven ter ere van zijn aanstaande veldtocht naar Venetië in 1508. In plaats van een lofdicht schreef Erasmus toen het anti-oorlogsboek Antipolemos (Grieks voor ‘tegen de oorlog’). Dit was natuurlijk niet de bedoeling. Het werk werd meteen uit de handel genomen en is nooit meer teruggevonden.

Anoniem gedrukt

Houtsnede van paus Julius II (in harnas) bij de hemelpoort, in een Duitse vertaling van Julius exclusus e coelis: Erasmus, Von dem gewalt und haubt der kirchen. [Speyer: Johann Eckhart, ca. 1521]. Collectie UB Basel. — Houtsnede van paus Julius II (in harnas) bij de hemelpoort, in een Duitse vertaling van *Julius exclusus e coelis:* Erasmus, *Von dem gewalt und haubt der kirchen*. [Speyer: Johann Eckhart, ca. 1521]. Collectie UB Basel.

Na de dood van de oorlogspaus in 1513 schreef hij Julius exclusus e coelis (Julius verdreven uit de hemel), dat eerst in handschrift circuleerde en in 1517 voor het eerst anoniem gedrukt werd. In dit vermakelijke dialoog dient een dronken Julius II zich aan bij de hemelpoort, met in zijn kielzog de militairen die tijdens zijn oorlogen sneuvelden. Als gewezen paus beschikt hij natuurlijk over de sleutels, maar die blijken niet te passen (of de dronken paus krijgt ze niet in het slot).

Uiteindelijk wordt hij door Petrus de hemel uitgetrapt en begint hij zijn eigen paradijs. Erasmus heeft altijd ontkend de schrijver te zijn van dit werkje. Hij leefde ten slotte in een tijd waarin vorsten en kerk nog de absolute macht hadden en de grenzen van de vrijheid van meningsuiting bepaalden. Maar tegenwoordig zijn experts het erover eens dat het van hem is en heeft Julius exclusus een plekje gekregen in de door de KNAW uitgegeven Opera omnia van Erasmus.

Meer anti-oorlogsteksten

In latere werken ging Erasmus dan ook omzichtiger te werk. Een van zijn bekendste anti-oorlogsteksten is bijvoorbeeld te vinden in de 1515 uitgave van zijn Adagia (spreekwoorden). Daarin grijpt hij het bekende spreekwoord Dulce bellum inexpertis (= ‘Zoet is de oorlog voor wie hem niet kent’) aan voor een 25-pagina’s tellend betoog over de waanzin van de oorlog. ‘Als er iets ter wereld is dat men moet vermijden (…) dan is dat de oorlog’, zo vangt hij aan. Maar tegenwoordig ‘is de oorlog iets zo alledaags geworden dat men zich er bijna over verbaast wanneer iemand wordt aangetroffen die er geen behagen in schept’.

Erasmus neemt zich voor om als een waarachtige wijsgeer deze wonderlijke neiging van de mens te onderzoeken. En schetst vervolgens met prachtige beelden hoe onnatuurlijk, onmenselijk en onchristelijk de oorlog is. Zo weerlegt hij de opvatting dat de strijd iets natuurlijks is: dieren worden weliswaar met wapens als hoorns en slagtanden geboren, maar gebruiken die alleen om zichzelf of hun kroost te verdedigen. Nooit om in troepen tegen elkaar te vechten.

De mens is echter geboren met een zachte huid, vriendelijke ogen, en ‘buigzame armen, geschikt om te omhelzen’. Toch tooit de mens zich met schubben (harnassen), metalen hoorns (op hun helmen), giftige pijlen en helse machines (kanonnen). ‘Wie is dan toch dit monster, heb ik dit geschapen?’, laat Erasmus Natuur uitroepen.

Klacht van de vrede

Frontispice met een schrijvende Erasmus, in: Opera Omnia, deel 1. Leiden: Pieter van de Aa, 1703. Collectie KB, KW 187 A 2 — Frontispice met een schrijvende Erasmus, in: *Opera Omnia*, deel 1. Leiden: Pieter van de Aa, 1703. Collectie KB, KW 187 A 2

In 1517 verscheen dan Querela pacis, of Klacht van de vrede, bij Erasmus’ vaste uitgever Johannes Froben in Bazel. Erasmus schreef het in aanloop naar een vredesconferentie in Cambrai, waar de vorsten van Engeland, Frankrijk en de Lage Landen over vrede in Europa zouden spreken. Veel van de thema’s uit Bellum komen voorbij. Maar het is optimistischer van toon en meer gericht op de rol van machthebbers in oorlog en hun plicht om de vrede te bevorderen.

Ditmaal kiest Erasmus een stijl die hij bij Lof der Zotheid al had uitgeprobeerd: in een lange monoloog laat hij Vrede de toestand van oorlog en vrede onderzoeken. Ze begint haar klacht met verbazing: waarom wordt ze toch overal verguisd en weggejaagd? Ze probeert medestanders te vinden bij de hoven, de geleerden, de steden, de kerken, maar nergens vindt ze gehoor. ‘U wilt oorlog voeren, onderzoek dan eerst wat vrede is!’, roept ze uit, om vervolgens te laten zien hoe onlogisch het eigenlijk is om ten strijde te trekken.

De kosten zijn altijd zo veel hoger dan die enkele baten van gebiedsuitbreiding, ingeloste wraak of glorieuze eer. Daarbij zouden vorsten, ook die van de kerk, het belang van hun volk en de eenheid van de mens altijd voorop moeten stellen. De prijs van vrede is nooit te hoog, zegt zij: machthebbers kunnen die betalen met toegeeflijkheid en ingeslikte trots.

Het herlezen waard

Erasmus’ oproep vindt geen gehoor. De vredesconferentie in Cambrai wordt afgelast vanwege onenigheid tussen de vorsten. En kort daarop spijkert Luther zijn 95 stellingen tegen de kerkdeur in Wittenberg. Het is nog maar het begin van een bloedige eeuw vol godsdienststrijd en andere oorlogen. Zowel Dulce bellum inexpertis als Querela Pacis worden dan ook talloze malen herdrukt en vertaald.

‘Liever een onrechtvaardige vrede, dan een gerechtvaardigde oorlog’, is een van de vele prikkelende uitspraken in Querela pacis. Het stemt tot nadenken in een tijd waarin veel mensen zich machteloos voelen onder de eindeloze oorlogsbeelden uit Oekraïne, Gaza en Sudan en de oproepen tot herbewapening van onze machthebbers. Alleen daarom al is Erasmus’ aanklacht een topstuk. En het herlezen waard.

Erasmus in de KB-collectie

De KB heeft veel werken van Erasmus in de collectie, waaronder vroege uitgaven van Querela Pacis en oude en nieuwe vertalingen. Zie bijvoorbeeld:

Pacis qverela, Venetië: Aldus Manutius, 1518. Aanvraagnummer KW 230 J 28 of Qverela pacis vndiqve gentium eiectæ profligatæque, Straatsburg, J. Knobloch d. Ä., 1523. Aanvraagnummer KW 231 H 25 [2].
Een christelycke nootsakelycke claghe des vredes, die in alle geslachten onder alle volcken verdreven ende verworpen wordt, Rotterdam: Bastiaans, 1616. Aanvraagnummer KW 1350 C 61 [10]
De klacht van de vrede, die overal door alle volken verstoten en versmaad wordt / vert. [uit het Latijn] door Truus van Leeuwen. Rotterdam: Ad Donker, 1986. Aanvraagnummer 7563 H 2
De grootste collectie Erasmus-drukken is in de Bibliotheek Rotterdam.
Afgelopen herfst besteedde de KB aandacht aan dwarsdenkers als Erasmus, zie www.kb.nl/tegengeluiden.
Voor meer achtergronden over de tijd waarin Erasmus leefde, zie de fenomenale biografie van Sandra Langereis: Erasmus, dwarsdenker: een biografie (2021)