Incunabelen

Halverwege de 15e eeuw kwam in Europa de boekdrukkunst op. Voor het eerst werden boeken gedrukt met een drukpers en losse letters van lood. Op die manier konden schrijvers en uitgevers teksten veel sneller kopiëren dan met de hand. De allereerste boeken die met deze techniek gedrukt werden (tot 1 januari 1501), noemen we incunabelen. Bij het maken van deze boeken werd druk geëxperimenteerd met vormgeving, afbeeldingen en lettertypes. Daarmee vertellen incunabelen veel over de revolutie die dit nieuwe medium in de 15e eeuw veroorzaakte. Het zorgde ervoor dat nieuws sneller kon worden verspreid en een groter publiek bereikte.

De KB heeft de grootste verzameling van incunabelen uit de Lage Landen van de hele wereld. Daar werden hier in de 15e eeuw zo’n 2.200 verschillende boeken gedrukt. Daarvan zijn er ruim 900 in de KB te vinden. Ook vind je bij de KB zo’n 1.300 incunabelen uit andere Europese landen. De belangrijkste plekken zijn Keulen (360 edities), Venetië (181), Straatsburg (114), Parijs (88), Basel (65) en Neurenberg (56).

Toen de KB in 1798 werd opgericht, waren in de collectie maar een paar incunabelen te vinden. Die kwamen uit de bibliotheek van de stadhouder. In 1807 werd de verzameling aangevuld, vooral met buitenlandse drukken van jurist en politiek bestuurder Joost Romswinckel (1745-1824). In 1809 verwierf de KB 400 exemplaren uit de verzameling van Jacob Visser (1724-1804). Visser had die verzameling aangelegd om de eerste bibliografie te kunnen maken van incunabelen gedrukt in de Nederlanden.

Een andere belangrijke aanvulling was de collectie gedrukte werken van de abdij van Tongerlo in 1828. Daarmee verwierf de KB 70 incunabelen, waaronder het blokboek Biblia pauperum (1460-1470). De collectie werd in de 19e eeuw ook uitgebreid met 125 incunabelen die in 1840 op een zolder in Maastricht werden gevonden. Hetzelfde gebeurde met 50 boeken die in 1847 werden gevonden in een kast in de pastorie in Weesp. De collectie wordt nog steeds uitgebreid.

De incunabelen zijn beschreven in de KB-catalogus. Daar vind je ook informatie over eerdere bezitters en de manier waarop de boeken in de collectie van de KB zijn gekomen. Als een boek gedigitaliseerd is, vind je ook links naar het online exemplaar in Google Books of Early European Books. Je kunt incunabelen bekijken in de leeszaal Bijzondere Collecties. Ze zijn ook te vinden in belangrijke nationale en internationale bibliografieën:

• Incunabula Short-Title Catalogue (ISTC), een database van de British Library met bijna 30.000 beschrijvingen van alle incunabelen over de hele wereld. Hier vind je ook informatie over Nederlandse incunabelen.
• Gesamtkatalog der Wiegendrucke (GW), een online vervolg op de gedrukte bibliografie met dezelfde naam, waarin alle incunabelen wereldwijd uitgebreid beschreven zijn.
• Short-Title Catalogue, Netherlands (STCN), de online bibliografie van alle boeken die voor 1801 in Nederland gedrukt zijn. De basisgegevens van de incunabelen zijn daarin beschreven.

Conservatoren van de KB en onderzoekers bestudeerden de incunabelen uitvoerig. Zie de literatuurlijst voor de belangrijkste catalogi.

Van veel incunabelen weten we niet precies hoe oud ze zijn. Ook is vaak onbekend wie ze heeft gedrukt. Onderzoekers kunnen dat achterhalen door te kijken naar de lettertypen, maar ook naar watermerken in het papier. Daarom heeft de KB het papier van zo’n 2.2000 Nederlandse incunabelen onderzocht. Dat leverde meer dan 17.000 afbeeldingen op van watermerken. Die zijn geordend per boek, drukker en voorstelling in de database Watermarks in Incunabula printed in the Low Countries (WILC). Op de website lees je een uitgebreide inleiding over het onderzoek. De gegevens uit WILC zijn ook toegankelijk in Memory of Paper, samen met andere Europese databases  met watermerken.

Boeken

• Holtrop, J.W. Catalogus librorum saeculo XV° impressorum, quotquot in Bibliotheca Regia Hagana asservantur. Nijhoff, 1856.
• Campbell, M.F.A.G. Annales de la typographie Neerlandaise au XVe siecle. Nijhoff, 1874.
• Hellinga, W. & Hellinga, L. The Fifteenth-Century Printing Types of the Low Countries. Menno Hertzberger, 1966.
• Thienen, G. van (red.). Incunabula in Dutch Libraries: A Census of Fifteenth-century Printed Books in Dutch Public Collections. De Graaf, 1983.
• Thienen, G. van & Goldfinch, J. (red.). Incunabula Printed in the Low Countries, a Census. De Graaf, 1999.
• Kok, I. Woodcuts in Incunabula Printed in the Low Countries. Hes & De Graaf, 2013.
• Rückert, R., Hodocek, S. & Wenger, E. (red.). Bull's Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the Modern Period.Landesarchiv Baden-Württemberg/Austrian Academy of Sciences, 2009.