Interview met Jasper Faase over het nieuwe collectieplan van de KB
De KB publiceert deze week haar collectieplan 2024 - 2030. Om de keuzes in dit plan toe te lichten spraken we Jasper Faase, hoofd collectievorming bij de KB.
Waarom heeft een nationale bibliotheek een strategie voor de nationale bibliotheekverzameling nodig?
"De vraag is eigenlijk: waarom niet? Alles verzamelen is onmogelijk, dus je maakt altijd keuzes, impliciet of expliciet. Het is belangrijk dat je transparant bent in wat je verzamelt en waarom je bepaalde beslissingen neemt. Door dat op te schrijven maak je impliciete keuzes expliciet en leg je verantwoording af. Mensen kunnen daardoor ook met je in gesprek gaan.
De samenleving is de afgelopen decennia aan het digitaliseren. Daar is een zekere democratisering uit voortgekomen. De drempel om je eigen meningen en ideeën te uiten ligt lager dan ooit. Je bent niet meer gevangen in de vorm van een boek of een krant maar kunt je boodschap naar buiten brengen via kanalen als X of Facebook, een blog of een website. Door digitale vormen als instelling te omarmen geef je een stem aan mensen die die in traditionele publicaties misten.
Ook voor de uitgeefbranche is er veel veranderd. Oude vormen hebben niet meer het monopolie, nieuws en redactionele content verschijnen allang niet meer alleen in een krant. Daarin zit ook een uitdaging: de omvang van de contentstromen is enorm toegenomen nu informatie niet meer is gebonden door een fysieke vorm."
Wat zijn de belangrijkste accentverschillen in deze strategie ten opzichte van het vorige collectieplan?
"In onze vorige collectiestrategie hebben we al ruimer gekeken naar wat we als publicatie beschouwen. Een publicatie is een gestructureerde tekstuele eenheid die digitaal of fysiek gepubliceerd is. Die verruiming wordt in dit plan bestendigd. Als je je alleen richt op traditioneel drukwerk raak je een stuk meerstemmigheid kwijt. Door de publicatiecultuur te volgen zorgen wij voor een collectie die een afspiegeling van de samenleving is, waarin representativiteit voor volledigheid gaat.
Het papieren boek blijft belangrijk en wij laten dat niet vallen, maar het nieuwe is net zo belangrijk. We moeten dus een goede balans vinden, maar de perfecte formule daarvoor moeten we nog vinden. Het moeilijke is dat je nu nog niet weet wat een onderzoeker over 30 jaar nodig heeft. Ik ben er echter van overtuigd dat het voor de toekomst enorm belangrijk is dat wij een mooie collectie born digital-materiaal verzamelen."
Waarom kiest de KB ervoor om voorrang te geven aan het bewaren van een digitale publicatie, als die ook fysiek beschikbaar is?
"Wij denken dat we daar, zeker naar de toekomst toe, betere dienstverlening op kunnen leveren. Je hoeft het materiaal in de toekomst niet meer te digitaliseren om de tekst doorzoekbaar te maken. Tegelijk gaat er wel vorm verloren doordat wij niet alle versies opnemen. Hier besteden we wel aandacht aan, maar de middelen en menskracht zijn niet onbeperkt. We moeten daarom werken binnen de beperkingen die er zijn en de beschikbare middelen zo inzetten dat we een zo breed mogelijke collectie kunnen opzetten. Wij kiezen er liever voor om zoveel mogelijk verschillende publicaties te verzamelen in plaats van minder publicaties in zoveel mogelijk vormen.
Natuurlijk laten we het papieren boek niet helemaal los. Publicaties die niet digitaal verschijnen worden sowieso in fysieke vorm opgenomen. Door keuzes die in het verleden gemaakt zijn bevat onze collectie hiaten. Wij doen aan retro-collectionering om deze gaten op te vullen zodat we ook een goede afspiegeling zijn van de publicatiecultuur van vroeger. Daarnaast blijven wij boeken toevoegen aan onze bijzondere collecties. Hierbij nemen we wel degelijk verschillende vormen van een titel op.
We hebben ook digitale bijzondere collecties. Denk dan bijvoorbeeld aan ons webarchief dat voor webarcheologie gebruikt kan worden of De Digitale Stad."
Wat is meerstemmigheid en waarom geeft de KB nu prioriteit aan de uitbreiding van de collectie op dit gebied?
"Je wilt verschillende geledingen van de samenleving en verschillende perspectieven weerspiegelen in je collectie. Vroeger lag de nadruk voor de KB op wetenschappelijk onderzoek, waardoor de collectie geen complete afspiegeling van de toenmalige cultuur is. Uiteindelijk wil je echter alle lagen terugzien in de verzameling, ook materiaal dat misschien als lowbrow beschouwd werd.
Omdat wij de nationale bibliotheek van Nederland zijn richten wij ons vooral op de Nederlandse cultuur. De nationale bibliotheken van andere landen doen dat voor hun eigen samenleving, waardoor wij samen een dwarsdoorsnede samenstellen van de cultuur en de gedachten van de hele wereld. Dat is een groot goed voor onderzoekers maar ook iets dat wij doorgeven aan de wereld zelf. De toekomst kan hier dan weer op bouwen."
Bestaat er een lijst van titels die de KB niet in de collectie heeft, maar wel zou willen?
"We kijken regelmatig of we tenminste 1 exemplaar van alle bekende boeken in de collectie hebben. Als wij hierin gaten ontdekken benaderen we gericht uitgevers om die op te vullen. Zo kunnen we hopelijk zoveel mogelijk van die werken toch opnemen."
Zou de KB gebaat zijn bij een wettelijk depot, zoals die ook in andere landen geldt? Dan moet er toch van alles dat wordt uitgegeven 1 exemplaar naar de KB worden gestuurd?
"Ik kijk daar genuanceerder naar. Wij hebben afspraken gemaakt met de uitgevers over een vrijwillig depot. Er is dus geen wetgeving maar wel een regeling waar zij zich aan gecommitteerd hebben. Zij sturen dus sowieso 1 exemplaar van elke publicatie naar de KB. Dat werkt ook gewoon, dus wetgeving zou niet per se helpen voor boeken. De dekkingsgraad van publicaties die wij opnemen is niet per se lager dan in landen waar wel een wettelijke verplichting geldt.
Voor digitaal collectioneren van het internet is echter zeker wel wetgeving nodig. Momenteel moet je alle rechthebbenden persoonlijk benaderen als je een website wil archiveren. Dat is niet alleen de eigenaar maar ook iedereen die bijgedragen heeft. Het is onmogelijk om op deze manier op grote schaal te archiveren. Wij hebben de afgelopen 20 jaar al kleine stappen gezet om geselecteerde websites op te nemen, maar eigenlijk wil je heel breed snapshots kunnen nemen zodat je echt een beeld van het internet kunt krijgen, niet alleen van een klein aantal sites. Hier zijn in recent ook kamervragen over gesteld. Momenteel onderzoekt het ministerie van OC&W of hier voor het erfgoedveld aanvullende wetgeving kan komen.
We willen nog stappen zetten met web-based publicaties. We krijgen veel boeken al digitaal binnen als e-book, daar hebben we een stroom voor ingericht met de uitgevers en het Centraal Boekhuis. Dergelijke stromen hebben we nog niet voor de redactionele content van grote mediabedrijven. De wens om daar ook stappen in te zetten is een speerpunt voor de komende jaren. We willen ook een contentstroom met digitaal materiaal van mediabedrijven als TMG, DPG of NRC ontvangen, maar zijn nog niet op een punt waarop alles digitaal binnenkomt. Er is een flinke investering nodig om dit ook op een gewenst niveau te krijgen."
De digitalisering van de Nederlandse boekproductie is ook een prioriteit van de KB, zodat publicaties door zoveel mogelijk mensen ingezien en onderzocht kunnen worden. Hoe bepalen jullie wat jullie eerst digitaliseren? Hoeveel is er al gedigitaliseerd?
"Wij hebben altijd de insteek gehad om de Nederlandse boekproductie te digitaliseren, met name materiaal van voor 1960. Dat papier is vaak van slechte kwaliteit, dus door een beschikbare kopie te creëren zorgen wij dat het origineel niet meer gebruikt hoeft te worden. Ook kun je in de digitale versie tekst doorzoeken of door middel van data mining onderzoeksalgoritmes op het boek toepassen.
Tot 1960 is er al heel veel gedigitaliseerd, ook in samenwerking met grote partijen als Google. Ik kan niet precies zeggen om welk percentage van alle boeken het gaat, maar ik durf wel te stellen dat het merendeel gedigitaliseerd is. Voor kranten en tijdschriften zijn we selectiever. In overleg met selectiecommissies hebben wij criteria opgesteld om hierin te volgen. De afgelopen decennia hebben wij daardoor in stappen al veel collecties gedigitaliseerd.
Bij zowel boeken als kranten en tijdschriften zien we een gat na 1960. Dat heeft onder andere te maken met auteursrechten. Wij proberen met de rechthebbenden goede afspraken te maken zodat we ook van recentere periodes meer materiaal beschikbaar kunnen stellen.
De komende jaren leggen wij ook de focus op het digitaliseren van middeleeuwse handschriften. Je ziet dat er veel materiaal van oude boekdrukken tot 1960 al gedigitaliseerd is, maar handschriften zijn tot nu toe veel buiten beschouwing gebleven. We hadden onder andere niet de techniek om van zo’n handschrift een goed doorzoekbare digitale kopie te maken, maar daar zetten we nu stappen in. Dat doen we zowel in de KB-collectie als in erfgoedinstellingen door het land heen."
