Arsenicum in de collectie

Om mooie verfkleuren te maken, werden vroeger soms giftige stoffen gebruikt. Zo werd bijvoorbeeld arsenicum gebruikt om de kleur groen te maken. Deze verf is ook in boeken gebruikt die de KB in haar collectie heeft. De afgelopen jaren is het steeds duidelijker geworden dat we bewuster moeten omgaan met stoffen als arsenicum. Bij de KB doen we daarom onderzoek naar arsenicum in onze collectie, zodat onze medewerkers en klanten hier veilig mee kunnen omgaan. Lees hier meer over deze expertise van de KB.

Arsenicum werd in het verleden gebruikt om de kleur groen te maken. Groen was lange tijd een populaire kleur om bijvoorbeeld boekbanden en -snedes mee te verfraaien. Het hoogtepunt van dit gebruik lag in het midden van de negentiende eeuw. Het zogeheten Schweinfurtergroen (ook wel Parijsgroen of emerald-groen) werd toen veelvuldig toegepast. Ook de KB heeft collectiestukken waarin arsenicum is verwerkt. Het is lastig vast te stellen om hoeveel boeken in de KB-collectie het precies gaat. We weten dat we minstens een half miljoen signaturen hebben die gemaakt zijn in de periode waarin arsenicumhoudende verf het meest werd gebruikt.   

Niet alle boeken met groene verf bevatten arsenicum, en arsenicumhoudende verf is ook niet altijd groen. Zo kan arsenicum verkleuren wanneer het in aanraking komt met zuurstof, en daardoor bijvoorbeeld geel of bruin worden. En er is ook in sommige blauwgekleurde boeken arsenicum gevonden. Om zeker te weten of er arsenicum in een boek is verwerkt, is er een detectietest nodig.  

Hoe kunnen we arsenicumhoudende boeken in onze collectie het beste opsporen? Verspreidt arsenicum zich? En hoe stellen we vast of medewerkers tijdens hun werk arsenicum binnenkrijgen? Toen de KB in 2020 het arsenicum-projectteam oprichtte, vormden deze vragen het uitgangspunt. 

Om aan te tonen of boeken arsenicumhoudende verf bevatten, maken we gebruik van een specialistische test. Deze tests voeren we uit in ons restauratie-atelier. We nemen dan een wrijfmonster van een boek en kijken dan of daar arsenicum in zit, of niet. Deze tests zijn erg tijdrovend. Ze zijn daarom niet geschikt voor opsporing op grotere schaal. We onderzoeken momenteel wat hiervoor wel een geschikte methode is.

De KB heeft naast het testen van collectiestukken (op de aanwezigheid van arsenicum) ook ander onderzoek laten doen. We hebben onder meer luchtmonsters genomen op plekken waar veel met arsenicumhoudende collectie wordt gewerkt. We weten uit dit onderzoek dat het arsenicum uit onze boeken zich in de KB niet via de lucht verspreidt. Ook weten we door het nemen van veegmonsters dat de verf wel kan afgeven. De KB heeft daarom een veiligheidsprotocol opgesteld voor medewerkers die deze boeken hanteren. Dit bestaat uit drie onderdelen: het dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen, het schoonmaken van gebruikte oppervlakten en het wassen van je handen voor en na het werken met collectie. 

De KB vindt het belangrijk dat al haar medewerkers op een veilige en gezonde manier hun werk kunnen doen. Om te onderzoeken of er een kans bestaat dat medewerkers arsenicum binnenkrijgen wanneer ze met deze boeken werken, heeft de KB een blootstellingsonderzoek laten uitvoeren. Hieraan konden medewerkers, die vaak en lang met deze collectie werken, op vrijwillige basis meedoen. Uit het blootstellingsonderzoek blijkt dat er geen relatie kan worden gelegd tussen het hanteren van deze boeken en de aanwezigheid van arsenicum in het lichaam. We blijven deze onderzoeken herhalen om te controleren of de resultaten zo blijven.

Om te zorgen dat medewerkers en klanten niet worden blootgesteld aan arsenicum heeft de KB het  eerdergenoemde veiligheidsprotocol opgesteld. Medewerkers die met deze collectie werken moeten  nitrile handschoenen en een FFP3-mondkapje dragen. De boeken worden daarnaast op een papieren ondergrond gelegd. Ook worden oppervlakten die in aanraking komen met deze boeken vaker schoongemaakt.

Dit protocol geldt ook voor klanten die arsenicumhoudende boeken aanvragen. Boeken waarvan bekend is dat ze arsenicum bevatten, hebben een speciale verpakking. De medewerker van de balie Bijzondere Collecties legt vervolgens uit dat het collectiestuk alleen ingezien mag worden wanneer de bijgeleverde beschermingsmiddelen worden gebruikt. Na afloop wordt het collectiestuk weer in de doos bij de balie ingeleverd en worden de gebruikte beschermingsmiddelen veilig afgevoerd. 

Arsenicum is in het verleden ook voor andere dingen gebruikt. Bijvoorbeeld in bestrijdingsmiddelen tegen ongedierte en bij het opzetten van dieren. Het is niet alleen in Nederland maar ook internationaal op grote schaal gebruikt. Er zijn dan ook veel andere bibliotheken, erfgoedarchieven en natuurhistorische instellingen die arsenicumhoudende materialen in hun bezit hebben. De KB is een van de eerste erfgoedinstellingen die hier onderzoek naar doet op grote schaal. We vinden het belangrijk dat de kennis over arsenicum in erfgoedcollecties wordt vergroot. De KB zou graag breder onderzoek doen naar het gebruik van arsenicum en andere mogelijk schadelijke stoffen die in het verleden gebruikt kunnen zijn. De KB is bezig met de voorbereidingen om dergelijke onderzoeken samen met netwerkpartners te kunnen doen. Zo kan deze noodzakelijke kennis internationaal worden verbreed en gedeeld.